სამნიტური ომები

ძველი რომის ომებმა, რომლებიც ძვ. წ. III საუკუნეში მოხდა ეპიროსის, კართაგენის, მაკედონიისა და სელევკიდების იმპერიის წინააღმდეგ, ძალიან მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს რომის იმპერიის ფორმირებაში. თუმცა, სანამ ეს მოხდებოდა, მანამდე რომის რესპუბლიკამ მრავალწლიანი ომი გადაიხადა სამნიტების წინააღმდეგ, რომლებიც ცენტრალური იტალიის სამხრეთ ნაწილში ბინადრობდნენ და ძლიერი გაერთიანება შექმნეს.

სამნიტი მეომრები

იტალიის ერები სამნიტურ ომებამდე

ძვ. წ. IV საუკუნეში იტალია ჯერ კიდევ დანაწევრებული იყო ლათინთა, ეტრუსკთა, ბერძნებსა და სხვა ტომებს შორის. ამათგან ერთ-ერთ უძლიერეს ჯგუფს წარმოადგენდა სამნიტთა ლიგა. ძვ. წ. 354 წელს რომაელებმა და სამნიტებმა კავშირი შეკრეს საერთო მტრის, ვოლსკების წინააღმდეგ, მაგრამ ურთიერთობა მალევე დაიძაბა და ათი წლის შემდეგ სამნიტები თავს დაესხნენ სიდიცინელებს, რომლებმაც დაცვა კამპანიელებს სთხოვეს. ამ უკანასკნელებმა კი დახმარება რომს სთხოვეს. დახმარების სანაცვლოდ კი მორჩილება აღუთქვეს. რომაელებს მოეწონათ ეს წინადადება, ვინაიდან კამპანიის მიწები ძალიან მოსავლიანი იყო. თავიდან რომის სენატმა სამნიტებს ელჩები გაუგზავნა ომის შეწყვეტის თხოვნით, ხოლო უარის მიღების შემდეგ რომმა სამნიტებს ომი გამოუცხადა. რამდენიმე ბრძოლაში რომაელებმა გაიმარჯვეს, მაგრამ მათმა ლათინმა მოკავშირეებმა აჯანყება დაიწყეს. ამიტომ ძვ. წ. 341 წელს რომსა და სამნიტებს შორის ზავი დაიდო. ასე დასრულდა პირველი და ყველაზე მოკლე სამნიტური ომი.

იტალია ძვ. წ. VII - III საუკუნეებში

რომმა აჯანყება წარმატებით ჩაახშო და მალევე მათ რომის მოქალაქეობაც მიანიჭა, რამაც მათი მოსახლეობის რომანიზაციას შეუწყო ხელი. რომის გაძლიერებამ კვლავ დაძაბა ურთიერთობა სამნიტებთან, თანაც წინა ომში დამარცხების გამო ომი სწყუროდათ სამნიტებს. ძვ. წ. 326 წელს ქალაქ ნეაპოლისის პრო–რომაულმა ფრაქციამ სამნიტური გარნიზონი გააძევა და ქალაქი რომს ჩააბარა. რომაელებმა აქტიური შეტევები დაიწყეს სამნიტურ ტერიტორიებზე და რამდენიმე გამარჯვება მოიპოვეს, თუმცა ძვ. წ. 321 წელს კავდიუმის ტყესთან დაბანაკებული სამნიტები რომაელებს ჩაუსაფრდნენ და ალყაში მოაქციეს. ეს უკანასკნელები იძულებულები გახდნენ დაეკმაყოფილებინათ სამნიტების ნებისმიერი მოთხოვნა გასათავისუფლებლად. სამნიტებმა შეიარაღებული და შიშველი რომაელი ჯარისკაცები უღელქვეშ გაატარეს, რაც მეომრისთვის დიდი დამცირება იყო. რომმა ეს სირცხვილი არ დაითმინა და მოგვიანებით მწარე მარცხი აგემა სამნიტებს. 

ძვ. წ. 314 წელს რომაელებმა სამნიტებს ქალაქი სორა წაართვეს. ამის შემდეგ კიდევ სამი ქალაქი აიღეს. რომმა დაპყრობილ ტერიტორიებზე აქტიურად დაიწყო კოლონიების დაარსება. სამნიტებთან ომი პრაქტიკულად დასრულებული იყო, როდესაც რომს უძველესმა მტრებმა ეტრუსკებმა გამოუცხადეს ომი. რომის საბედნიეროდ, ეტრუსკებს აღარ ჰქონდათ პირვანდელი ძალა და რომაელებმა ისინი მალევე დაამარცხეს. ძვ. წ. 304 წელს სამნიტებმა რომაელებს ზავი სთხოვეს და ისინიც დათანხმდნენ. ამით დასრულდა ოცდაორწლიანი სისხლისმღვრელი მეორე სამნიტური ომი, რომლის შედეგადაც რომის ტერიტორიების სიდიდე თითქმის გასამმაგდა.

სამნიტური აღჭურვილობა, რომელიც ამ ომის პერიოდში რომაელებმაც აითვისეს

რომაელები მშვიდად არ მსხდარან. ძვ. წ. 302 – 298 წლებში მათ ომი გააჩაღეს მეზობელ ეტრურიასთან და უმბრიასთან. სამნიტებმა ისარგებლეს და სამხრეთით მდებარე ლუკანიაში შეიჭრნენ. ლუკანელებმა დახმარება რომს სთხოვეს. რომაელებისთვის ეს ხელსაყრელი მომენტი აღმოჩნდა "სამართლიანი" ომისთვის. დაიწყო მესამე სამნიტური ომი. რომაელები სამნიუმში დათარეშობდნენ და სოფლებს არბევდნენ. საქმე იქამდე მივიდა, რომ სამნიტთა ჯარები ეტრურიაში გადავიდნენ, რათა ეტრუსკებთან ერთად გაეგრძელებინათ ომი. მათ ასევე უმბრებიც და გალებიც შეუერთდნენ. რომაული ლეგიონები სასწრაფოდ ეტრურიაში გაემართნენ და მცირე შეტაკებაში დაამარცხეს ეტრუსკები და სამნიტები. 

მიუხედავად ამ დამარცხებისა, რომის მტრები მაინც სერიოზულ ძალას წარმოადგენდნენ. ძვ. წ. 295 წელს მოწინააღმდეგეები ერთმანეთს სენტინუმთან შეხვდნენ. რომაელებს ორი კონსული, ფაბიუსი და დეციუსი სარდლობდა. მტრებმა გადაწყვიტეს ერთად არ დაბანაკებულიყვნენ. სამნიტები გალებს შეუერთდნენ, ეტრუსკები კი უმბრებს. სამნიტები და გალები უნდა შებრძოლებოდნენ რომაულ არმიას, ხოლო ეტრუსკები და უმბრები რომაულ ბანაკს უნდა დასხმოდნენ თავს. ეს გეგმა მოღალატეებმა რომაელებს ამცნეს. ამ უკანასკნელთა ნაწილი ეტრუსკთა მიწების სათარეშოდ წავიდნენ, რათა ბრძოლიდან გაეთიშათ ეტრუსკები. ეს დიდი დანაკლისი იყო მოკავშირეებისთვის. ფაბიუსმა კარგად იცოდა, რომ სამნიტები ბრძოლის დასაწყისში გულადები იყვნენ, შემდეგ კი მალევე იღლებოდნენ. გალები კი საერთოდ ვერ იტანდნენ სიცხეს და საღამოსკენ უკვე დასუსტებულები იქნებოდნენ. ამიტომაც იგი თავის ჯარებს არ ღლიდა და მხოლოდ იგერიებდა მტრის შემოტევებს.

დეციუსი კი ახალგაზრდა და მამაცი მეომარი იყო. იგი თავისი ჯარებით შეტევაზე გადავიდა და გალებს მიაწყდა. მისი მხედრები გალებმა ხმაურით დააფრთხეს გააქციეს. ეს არეულობა ქვეითებსაც გადაედოთ და გაქცევა დაიწყეს. დეციუსმა თავისი სიცოცხლის ფასად გადაარჩინა ბრძოლა. ამასობაში ფაბიუსიც გადავიდა შეტევაზე და მტერიც საბოლოოდ გატყდა. ფაბიუსი დაედევნა და გაქცეული მტერი დაამარცხა. უამრავი სამნიტი და გალი მეომარი დაიღუპა. დიდი ნაწილიც ტყვედ ჩავარდა. დეციუსი მთელმა ჯარმა დიდი წუხილით დაიტირა. ფაბიუსმა იგი დიდი პატივით დაკრძალა.

ბრძოლა სენტინუმთან

ამ ბრწყინვალე გამარჯვების შემდეგ კიდევ არაერთი ბრძოლა მოხდა, მაგრამ ომის ბედი უკვე გადაწყვეტილი იყო. ძვ. წ. 290 წელს სამნიტები საბოლოოდ დამარცხდნენ და მთელი სამნიუმი რომის პროვინციად იქცა. ამ ომის შემდეგ რომაელებმა მალე მთელი იტალია დაიმორჩილეს, რაც მხოლოდ და მხოლოდ მათი დიდი დაპყრობითი ომების დასაწყისი იყო.

რომის ტერიტორიები სამნიტურ ომებამდე და შემდეგ

ბიბლიოგრაფია:

1. Ross Cowan, Roman Conquests: Italy.

2. Salmon, ET (1967), Samnium and the Samnites.

3. Forsythe, Gary (2005), A Critical History of Early Rome.

 ფარსმან ქველი

ფარსმან II იყო იბერიის (ქართლის) მეფე II საუკუნის პირველ ნახევარში. მას სიმამაცისა და ვაჟკაცობისთვის ხალხმა ქველი უწოდა.

ქართლის ცხოვრება მას ასე აღწერს:

"ფარსმან ქუელი იყო კაცი კეთილი და უხუად მომნიჭებელი და შემნდობელი, ასაკითა შუენიერი, ტანითა დიდი და ძლიერი, მხნე მხედარი და შემმართებელი ბრძოლისა, უშიში ვითარცა უხორცო და ყოვლითავე უმჯობესი ყოველთა მეფეთა ქართლისათა, რომელნი გარდაცვალებულ იყვნეს უწინარეს მისსა."

ფარსმან ქველს დიდი ენერგია და პოლიტიკური შორსმჭვრეტელობა დასჭირდა, რათა ქართლის სამეფო წინა აზიისა და ამიერკავკასიის ერთ–ერთ უძლიერეს სახელმწიფოდ ექცია. მემკვიდრეობით ფარსმანს დაუძლურებული ქვეყანა ერგო.

ამ დროისთვის რომის იმპერია ძლიერების ზენიტში იყო. პართიის იმპერიაშიც სტაბილური ვითარება იყო. ბუნებრივია, ასეთ დროს ორივე ზესახელმწიფო მაქსიმალურად შეეცდებოდა საკუთარი გავლენა განევრცო ამიერკავკასიაში. თავის მხრივ, ფარსმანი ცდილობდა რომის გავლენისგან გათავისუფლებას, რადგანაც ქართლი რომის ვასალად ითვლებოდა.

130 წელს რომის იმპერატორმა ადრიანემ, აღმოსავლეთში ყოფნის დროს, თავისი ქვეშევრდომი ხელმწიფეები, მათ შორის ფარსმანი, თავისთან დაიბარა. რომაელი ისტორიკოსის თქმით, მან ფარსმანს საჩუქრად ერთი სპილო და ორმოცდაათკაციანი კოჰორტა გაუგზავნა. საპასუხოდ, ქართლის მეფემაც მდიდარი ძღვენი გაუგზავნა იმპერატორს, მაგრამ მასთან წარდგენაზე უარი თქვა. ამან ძალიან განარისხა ამაყი ადრიანე. ისე გამოდიოდა, თითქოს იგი თავად ეხვეწებოდა ფარსმანს ჩამოსვლას, რაც დამამცირებელი იყო მისთვისაც და რომისთვისაც. განრისხებულმა ადრიანემ ფარსმანის მიერ გამოგზავნილი ოქროს მოსასხამები არენაზე გამოსულ სამას დამნაშავეს ჩააცვა.

იმპერატორი ადრიანე

ამის შემდეგ ქართლის მეფემ აქტიური ანტი–რომაული პოლიტიკა წამოიწყო. მან საგრძნობლად განავრცო ქართლის საზღვრები სამხრეთ–დასავლეთის მიმართულებით და შავ ზღვაზე გასასვლელიც მოიპოვა. ფარსმანმა კავშირი შეკრა იმიერკავკასიაში მცხოვრებ ალანებთან, გაუღო მათ ჩრდილოეთ კავკასიის გადმოსასვლელები და წინა აზიას შეუსია. ალანებმა დაარბიეს ალბანეთი, მიდია, სომხეთი და კაპადოკია.

138 წელს იმპერატორი ადრიანემ ფარსმანის ჯავრი სამარეში ჩაიყოლა. ახალი იმპერატორი ანტონინუს პიუსი ფრთხილი პოლიტიკით გამოირჩეოდა. მის დროს რომსა და ქართლს შორის ურთიერთობა მნიშვნელოვნად დათბა. სწორედ ამ პერიოდს უკავშირდება ფარსმანის ცნობილი ვიზიტი რომში, სადაც გაფორმდა ალიანსი რომსა და ქართლს შორის. დიონ კასიუსის ცნობით, კოლიზეუმში ფარსმანმა თავის ვაჟთან და ამალასთან ერთად სამხედრო ვარჯიშიც მოაწყო და დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა რომაელებზე. ანტონინუსმა ფარსმანს უფლება დართო კაპიტოლიუმში მსხვერპლი შეეწირა, რაც იშვიათი პატივი იყო. ასევე, იმპერატორის ბრძანებით მარსის მოედანზე ამხედრებული ფარსმანის ქანდაკება დადგეს. ბოლოს კი, რაც მთავარია, ანტონინუს პიუსმა ცნო ქართლის გაფართოებული საზღვრები და მისი ჰეგემონია მთელს ამიერკავკასიაში.

იმპერატორი ანტონინუს პიუსი

იბერიის გაძლიერებით ძალიან უკმაყოფილო იყო პართია. დაახლოებით 150–155 წლებში პართიის მეფე ვოლოგეზმა ორჯერ ილაშქრა იბერიის წინააღმდეგ, მაგრამ ფარსმანმა ორჯერვე სასტიკად დაამარცხა მტერი. მალე ფარსმან ქველმა თვითონ ილაშქრა პართიის წინააღმდეგ და ზოგიერთი წყაროს მიხედვით, მან დედაქალაქი ქტესიფონიც კი აიღო. რაკი პართიის სამეფო კარი სამხედრო ძალით ვერაფერს გახდა, გადაწყვიტა დიდი მეფისთვის მუხანათურად მოეღო ბოლო. სწორედ პართიელებმა მოისყიდეს ფარსმანის მზარეული, რომელმაც მოწამლა ქართლის მეფე.

ასე ტრაგიკულად დაასრულა სიცოცხლე იბერიის დიდმა მეფემ. ფარსმან ქველი იყო თავისი დროის უდიდესი მხედართმთავარი და პოლიტიკოსი, რომელმაც ქართლის სამეფო რეგიონის ანგარიშგასაწევ ძალად აქცია. პირადად ფარსმანმა კი საპატიო ადგილი დაიკავა დიდ ქართველ მეფეთა სიაში.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, თბ. 1986. – გვ.233.

2. საქართველოს ისტორია. ტ. 1, თბ., 2012.

 სერტორიუსი – რომაელი სარდალი და პოლიტიკოსი, რომელიც არავის ახსოვს

ძვ. წ. I საუკუნეში რომაულ სამყაროს სამოქალაქო ომების სერიები აზანზარებდა, რომელიც საბოლოოდ იმით დამთავრდა, რომ რესპუბლიკა იმპერიად გარდაიქმნა. ამ ეპოქიდან ყველაზე ცნობილი მოვლენები სახელოვანი იულიუს კეისრის, სულას, მარიუსის, გნეუს პომპეუსისა და მარკუს კრასუსის სახელებს უკავშირდება, მაგრამ არის ერთი პიროვნება, რომელსაც ყურადღებას თითქმის არავინ აქცევს და ხშირად ისტორიის მოყვარულებსაც არ სმენიათ მის შესახებ. ეს ისტორია ეხება რომაელ სარდალსა და პოლიტიკოსს, სერტორიუსს.

კვინტუს სერტორიუსი დაიბადა ძვ. წ. 123 წელს ცენტრალურ იტალიაში არისტოკრატულ ოჯახში. იგი დაქვრივებულმა დედამ, რეამ აღზარდა. კარგი განათლების მიღების შემდეგ სერტორიუსი რომში გაემგზავრა, სადაც იგი ორატორი გახდა. ამის შემდეგ კი სამხედრო სამსახურში შესვლა გადაწყვიტა. იმხანად რომი კიმბრების ტომთა შემოსევებს იგერიებდა და სერტორიუსიც ერთ–ერთ კატასტროფულ ბრძოლაში ძლივს გადაურჩა სიკვდილს. მალე იგი გაიუს მარიუსის სამსახურში ჩადგა, რამაც შეცვალა მისი ცხოვრება. ჯერ იგი კიმბრად გადაცმულ ჯაშუშად მუშაობდა, სწავლობდა კიმბრულ ენას და მათ არმიებს დაჰყვებოდა, რომლებიც მაშინ ესპანეთში ლაშქრობდნენ. სწორედ მაშინ გაეცნო იგი იბერო–კელტთა კულტურასა და ადათ–წესებს, რომლის ცოდნაც მომავალში გამოადგებოდა.

ძვ. წ. 102 წელს კიმბრები ისევ იტალიაში შემოიჭრნენ და სერტორიუსიც მარიუსთან დაბრუნდა. ამ უკანასკნელმა საბოლოოდ დაამარცხა კიმბრები და რომი გადაარჩინა. სერტორიუსიც სავარაუდოდ მონაწილეობდა ამ ბრძოლებში.

ძვ. წ. 91 წელს ე.წ. "მოკავშირეთა ომის" დროს, რომელიც რომსა და მის იტალიკ მოკავშირეებს შორის მოხდა, სერტორიუსი ერთ–ერთ სასტიკ ბრძოლაში ცალი თვალით დაბრმავდა. სამი წლის შემდეგ კი, ომის დასრულების შემდეგ, იგი რომში გმირად დაბრუნდა. მალე ურთიერთობა დაიძაბა მარიუსსა და გენერალ სულას შორის, რომელიც სამოქალაქო ომში გადაიზარდა. ძვ. წ. 83 წელს სერტორიუსი, როგორც მარიუსის მომხრე, ესპანეთისკენ გაეშურა ძლიერი ბანაკის შესაქმნელად.

რომაული პროვინციები ესპანეთში სერტორიუსის დროს

მისი ერთ–ერთი მოვალეობა იყო პირენეს მთებში მცხოვრები ტომების დამორჩილება. დროის მოსაგებად მან ფული გადაუხადა მათ და როდესაც მისი კომპანიონები ამის გამო აღშფოთდნენ, სერტორიუსმა მათ მიუგო, რომ როდესაც ადამიანს ბევრი საქმე აქვს, დროზე ძვირფასი არაფერია. ამის შემდეგ იგი რომის მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიების მართვას შეუდგა. მან ადგილობრივ მოსახლეობას გადასახადები შეუმცირა და ტომის ბელადები დაიმეგობრა. ამასობაში იტალიაში სამოქალაქო ომი გრძელდებოდა. ბევრი პოლიტიკური დევნილი ესპანეთში გარბოდა და სერტორიუსთან პოულობდა თავშესაფარს. მალე სამოქალაქო ომში სულამ გაიმარჯვა, რომში დიქტატურა დაამყარა და ყველა მოწინააღმდეგეს სიკვდილით სჯიდა. სერტორიუსიც, რა თქმა უნდა, მის სიაში იყო.

მონეტა სულას გამოსახულებით

ძვ. წ. 81 წელს სულამ არმია გაგზავნა იბერიაში სერტორიუსის დასამორჩილებლად. ამ უკანასკნელმა ერთი ლეგიონი გაუშვა იულიუს სალინატორის მეთაურობით პირენეს მთებში გზების შესაკრავად. სალინატორი მისმა ერთ–ერთმა ხელქვეითმა ღალატით მოკლა და სულას არმიაც უპრობლემოდ შევიდა ესპანეთში. სერტორიუსი მცირე რაზმით მავრიტანიაში გაიქცა (ჩრდ. დასავლეთ აფრიკა), სადაც იგი მმართველიც კი გახდა და იქაური ხალხის პატივისცემა დაიმსახურა. სულას რეჟიმით დატანჯულმა იბერიელებმა შემწეობა სერტორიუსს სთხოვეს და თავიანთი მეომრების სარდლად მიიწვიეს. ძვ. წ. 80 წელს მან გიბრალტარის სრუტე გადასცურა და თავის ახალ მოკავშირეებს შეუერთდა. თავისი მოხერხებულობის წყალობით სერტორიუსმა მთელი ესპანეთი გაწმინდა სულას ლეგიონებისგან. იგი ძალიან კარგად ეპყრობოდა ადგილობრივ მოსახლეობასა და ტომთა ბელადებს, რითაც მათი სიყვარული და პატივისცემა დაიმსახურა. 

იმავე წლის ზამთარს სულამ კიდევ გამოგზავნა ჯარი კვინტუს მეტელუს პიუსის სარდლობით. სერტორიუსმა კარგად გაწვრთნა იბერიელი მეომრები და რომაული არმიის ტაქტიკაც შეასწავლა. იგი პარტიზანულ ომს ეწეოდა და მრავალი რომაელი გაწყვიტა. მისი მხედართმთავრული ნიჭისა და ქარიზმის გამო მას "ახალი ჰანიბალი" შეარქვეს (თანაც ისიც ჰანიბალივით ცალთვალა იყო). 

მალე სულაც გარდაიცვალა და სერტორიუსი კიდევ უფრო გულმოდგინედ შეუდგა რომის წინააღმდეგ ბრძოლას. ძვ. წ. 76 წელს ესპანეთში გნეუს პომპეუსი შემოიჭრა ლეგიონებით, მაგრამ "ახალმა ჰანიბალმა" ისიც წარმატებით დაამარცხა და მისი ჯარი გაანადგურა. სერტორიუსი სამართლიანი ლიდერი იყო. მან ერთხელ სიკვდილით დასაჯა თავისი არმიის მთელი რაზმი იმის გამო, რომ ერთ–ერთი ახალდაპყრობილი ქალაქის მოსახლეობა ააწიოკეს და ქალებზე ძალა იხმარეს. ძვ.წ. 75 წელს დიდი ბრძოლა შედგა სერტორიუსისა და პომპეუსის არმიებს შორის. სერტორიუსმა კვლავ გაიმარჯვა, რომელიც მამაცურად იბრძოდა თავის ჯართან ერთად. მიუხედავად იმისა, რომ სერტორიუსმა ბევრ წარმატებას მიაღწია და მრავალჯერ დაძლია მტრის არმიები, იგი მაინც განწირული აღმოჩნდა, რადგანაც რომს ულევი ადამიანური და ფინანსური რესურსები გააჩნდა.

სერტორიუსი აქტიურად ეწეოდა იბერო–კელტთა რომანიზაციას. მან ქალაქ ოსკაში ააშენა აკადემია, სადაც ახალგაზრდა იბერიელები ბერძნულ და რომაულ განათლებას იღებდნენ. ეს ბავშვები დე ფაქტო მძევლები იყვნენ, რათა მათი მამები, რომლებიც ტომთა ბელადები იყვნენ, სერტორიუსის ერთგულებად დარჩენილიყვნენ. ამასობაში სერტორიუსმა რომაელი ლტოლვილებისგან სენატიც ჩამოაყალიბა. ამ ყველაფრის მიუხედავად დრო მის წინააღმდეგ მოქმედებდა. რომიდან სულ ახალ–ახალი ლეგიონები მოემართებოდნენ და მალე თითქმის მთელი ნახევარკუნძული დაიკავეს. ამავე დროს რომაელებმა ფულადი ჯილდოც დააწესეს მათთვის, ვინც სერტორიუსს მოკლავდა. ლივიუსის ცნობით, სასოწარკვეთილი სერტორიუსი ღვინის სმას მიეძალა და სხვა ადამიანი გახდა. ძვ. წ. 72 წელს იგი შეთქმულებმა ხმლებით ასჩეხეს. რომაელებმა საბოლოოდ დაიპყრეს იბერიის ნახევარკუნძული, რომელიც იმპერიისთვის მნიშვნელოვან ეკონომიკურ როლს ასრულებდა შემდეგი ხუთი საუკუნის განმავლობაში.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. პლუტარქე, პარალელური ბიოგრაფიები.

2. Matyszak, Phillip (2013). Sertorius and the Struggle for Spain.

3. Murphy, William J. (1973). Quintus Sertorius: The reluctant rebel.

 ხაზარები

ხაზარები თურქულენოვანი ხალხი იყო, რომლებმაც VII საუკუნეში გიოკ–თურქთა სახაკანოს დაცემის შემდეგ დიდი იმპერია შექმნეს სტეპებსა და ჩრდ. კავკასიაში. ისინი იმას აკეთებდნენ, რასაც ყველა მომთაბარე ცივილიზაცია აკეთებდა: მეზობელ სახელმწიფოებს თავს ესხმოდნენ და ძარცვავდნენ (მათ შორის საქართველოსაც ხშირად "სტუმრობდნენ"). 

ხაზართა სახაკანო

სწორედ ამ პერიოდში დაიწყო არაბთა დაპყრობების ხანაც, რომლებმაც მთელი ახლო აღმოსავლეთი დაიპყრეს და ბიზანტიის იმპერიის აღმოსავლეთ საზღვრები შეავიწროვეს. არაბთა მიზანი იყო ხაზართა ტერიტორიების დაკავება, რათა შემდეგ ევროპაში შეჭრილიყვნენ და ბიზანტიისთვის ზურგიდან დაერტყათ. ასე დაიწყო სისხლისმღვრელი ომი ხაზარებსა და არაბებს შორის, რომლის გამოც ძალიან დაზარალდნენ ამიერკავკასიის ქვეყნები. 652 წელს ხაზარებმა სასტიკად დაამარცხეს არაბთა არმია კასპიის ზღვასთან მდებარე ქალაქ ბალანჯართან. ამის შემდეგ არაბებმა მრავალი წლით თავი მიანებეს ხაზარებს და ყურადღება კვლავ ბიზანტიაზე გადაიტანეს. მათ არაერთხელ სცადეს კონსტანტინოპოლის აღება, მაგრამ ყველა მცდელობა მარცხით დასრულდა.

650–იან და 660–იან წლებში ხაზარებმა ჰეგემონია დაამყარეს სხვა მომთაბარე ტომებზე, როგორებიც იყვნენ მაგიარები და ბულგარები. ამ უკანასკნელთა ნაწილი მდინარე დუნაის სანაპიროებისკენ გაიქცა, სადაც ბულგარეთის სამეფო შექმნეს. ნაწილიც კი მდინარე ვოლგის სანაპიროებზე დასახლდა, სადაც დაარსდა ვოლგის ბულგარეთი. ხაზარები მალე იმდენად გაძლიერდნენ, რომ 721 წელს შეტევაზე გადმოვიდნენ, სომხეთი დაიკავეს და დაიწყეს თხუთმეტწლიანი ომი არაბებთან. 730 წელს ხაზარები ბარჯიკის მეთაურობით დღევანდელი აზერბაიჯანის ტერიტორიებში შეიჭრნენ და უამრავი არაბი გაჟლიტეს. თუმცა ხაზარები ნადავლის დატაცებით გაერთნენ და ყურადღება მოადუნეს, რამაც არაბებს საშუალება მისცა ძალა მოეკრიბათ და დაემარცხებინათ ისინი.

ხაზარი მეომარი ტყვესთან ერთად

არსებობს გავრცელებული აზრი, რომ VIII საუკუნეში ხაზარები იუდაიზმზე მოექცნენ, მაგრამ ზოგი მეცნიერი ასე არ ფიქრობს. 

IX საუკუნის ბოლოს ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთი პაჭანიკების მომთაბარე ტომმა დაიპყრო. მალე კი ხაზართა მთავარი მოწინააღმდეგე მომძლავრებული კიევის რუსეთი გახდა, რომლის დიდმა მთავრებმა ოლეგმა 913–914 და იგორმა 943–944 წლებში დაარბიეს ხაზართა სახაკანო. 964–966 წლებში კი იგორის ვაჟმა სვიატოსლავმა საბოლოოდ გაანადგურა ხაზართა იმპერია. ამის შემდეგ ხაზარებმა სცადეს აღედგინათ სახაკანო, მაგრამ უშედეგოდ. X საუკუნის დასასრულს ხაზართა სახელმწიფომ არსებობა შეწყვიტა.

სვიატოსლავი (ნავში) ბიზანტიის იმპერატორს ხვდება

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. გვ. 414.

2. Golden. Peter Benjamin (2011). Central Asia in World History.

 უილიამ ადამსი – ინგლისელი სამურაის ისტორია

17–ე საუკუნის იაპონია ევროპისთვის ჯერ კიდევ შეუცნობელი სამყარო იყო. ეს სახელმწიფო იშვიათად იღებდა უცხოელ სტუმრებს და თუ იღებდა, დიდი ნდობით არ უყურებდა მათ. ეს ფაქტი კიდევ უფრო საინტერესოს ხდის იმას, რომ ერთმა ევროპელმა ადამიანმა არა მხოლოდ ნდობის მოპოვება, არამედ დაწინაურებაც მოახერხა და თვით სამურაიც კი გახდა.

უილიამ ადამსი დაიბადა 1564 წელს ინგლისში, ქალაქ ჯილინგემში. იგი შეძლებული ოჯახის შვილი იყო და ბავშვობა კომფორტულად გაატარა, თუმცა 12 წლის ასაკში მამა გარდაეცვალა, რის შემდეგაც ახალგაზრდა უილიამი გემთსაშენის მფლობელის, ნიკოლას დიგინსის შეგირდი გახდა, რათა ზღვაოსნობა შეესწავლა. 

უილიამ ადამსი

1588 წელს კათოლიკური ესპანეთის უზარმაზარი არმადა ინგლისის სანაპიროებს მიადგა, რათა პროტესტანტული ინგლისელები დაემორჩილებინა და დედოფალი ელიზაბეტ I ტახტიდან გადაეგდო. ამ დროს უილიამ ადამსი 24 წლის იყო და ფრანსის დრეიკის ფლოტში ერთ–ერთი გემის შტურმანად მსახურობდა. რამდენიმე წლის შემდეგ იგი თავის ძმასთან, ტომასთან ერთად ნიდერლანდებში გაემგზავრა და იქაურ სავაჭრო ფლოტში ჩაეწერა. ინგლისელები და ჰოლანდიელები მაშინ მოკავშირეები იყვნენ და ორივე მხარეს უნდოდა ესპანეთისა და პორტუგალიის იმპერიების დასუსტება, რათა თვითონ გამხდარიყვნენ ზღვების ბატონ–პატრონები. 

1598 წელს ადამსის ხუთ გემიანი ფლოტი ნიდერლანდებიდან გავიდა და სამხრეთისკენ დაიძრა დასავლეთ აფრიკის სანაპიროების ჩაყოლებით. გზაში ქარიშხალი ამოვარდა და ფლოტს ორი გემი ჩამორჩა. დანარჩენებმა გზა განაგრძეს და მაგელანის სრუტის გავლით წყნარ ოკეანეში შეცურეს. ამასობაში კიდევ ერთი გემი დაიკარგა. ადამსს მხოლოდ ორი გემი დარჩა – ჰუპე და ლიფდე. სამხრეთ ამერიკის ერთ–ერთ სანაპიროზე მათ ადგილობრივი ინდიელები დაესხნენ თავს და 20 კაცი მოკლეს, მათ შორის უილიამის ძმა, ტომასი. გადარჩენილები სასწრაფოდ ხომალდებში ჩასხდნენ და სასწრაფოდ გაეცალნენ იქაურობას. ძმის სიკვდილმა ძალიან დააღონა ადამსი, მაგრამ ხელის ჩაქნევას არ აპირებდა და გადაწყვიტა კიდევ უფრო დასავლეთით, იაპონიისკენ წასულიყო. მოგზაურონა წყნარ ოკეანეში მძიმე იყო. ერთ–ერთმა ტაიფუნმა ჰუპე იმსხვერპლა. 1600 წელს, ორწლიანი მოგზაურობის შემდეგ ლიფდემ იაპონიის კიუსიუს კუნძულს მიადგა. ადამსის ეკიპაჟიდან დაახლოებით ოცი კაციღა იყო დარჩენილი.

პირველი შეხვედრა იაპონელებთან. (უილიამ ადამსს ლურჯი ქუდი ახურავს)

1587 წელს იაპონია ტოიოტომი ჰიდეიოშიმ გააერთიანა. 1598 წელს მისი სიკვდილის შემდეგ ძალაუფლებისთვის ერთმანეთს დაერივნენ დიდგვაროვანი დაიმიოები. ამათგან ყველაზე ძლიერი იყო ტოკუგავა იეიასუ. იმ დროს იაპონიაში პორტუგალიელი ვაჭრები იყვნენ და აბრეშუმი შეჰქონდათ ჩინეთიდან. ისინი ასევე კათოლიკობასაც ქადაგებდნენ. აბრეშუმი რომ არა, იაპონინელები არ დაუშვებდნენ უცხო რელიგიის ქადაგებას თავიანთ ქვეყანაში. ეს ყველაფერი მალე შეიცვალა.

იაპონელმა მასპინძლებმა უილიამი და მისი ხალხი სოფელ ბუნგოში დააბინავეს. მალე გავრცელდა ამბავი, რომ ქვეყანაში უცნაური ბარბაროსები ჩამოვიდნენ, რომლებსაც ოქროსფერი თმები და ცისფერი თვალები ჰქონდათ. ეს ამბავი ტოკუგავას ყურამდეც მივიდა და სტუმრები თავისთან დაიბარა დედაქალაქ ოსაკაში. ამ შეხვედრამ სამუდამოდ შეცვალა უილიამის ცხოვრება. ტოკუგავამ დაწვრილებით გამოჰკითხა უილიამს მისი ქვეყნისა და ევროპის შესახებ. ადამსმაც უამბო ინგლისზე და ასევე ომზე, რომელიც ინგლისს ჰქონდა ესპანეთსა და პორტუგალიასთან. ტოკუგავამ ასევე გაიგო, რომ ევროპაში ქრისტიანობის სხვადასხვა მიმდინარეობები არსებობდნენ. 

უილიამ ადამსისა და ტოკუგავა იეიასუს შეხვედრა

უილიამი და ტოკუგავა კიდევ რამდენჯერმე შეხვდნენ ერთმანეთს. ეს უკანასკნელი მოხიბლული იყო ადამსის ნიჭიერებით და ჩათვალა, რომ იგი ძალიან გამოადგებოდა იაპონიაში პორტუგალიური მონოპოლიის აღმოსაფხვრელად. ორი თვის შემდეგ ტოკუგავამ სეკიგაჰარას ბრძოლაში სამუდამოდ სძლია დანარჩენ დაიმიოებს და გაანადგურა მთავარი მეტოქე, იშიდა მიცუნარი. ამით ტოკუგავა იეიასუ იაპონიის ერთპიროვნული მმართველი, შოგუნი გახდა.

უილიამს შინ დაბრუნება სურდა, თანაც ინგლისში ცოლ–შვილი ჰყავდა, მაგრამ ტოკუგავამ არ გაუშვა იგი, რადგანაც თავისთვის სჭირდებოდა. შოგუნმა მას სამურაის სტატუსი მიანიჭა. როგორც სამურაის, უილიამს ასევე გადასცეს მიწა მიურას ნახევარკუნძულზე და ოთხმოცამდე მსახური. ადამსი ერთგულად ემსახურებოდა ტოკუგავას და 1604 წლიდან მან ევროპული სტილის საბრძოლო გემების აშენებაც დაიწყო. უილიამი ტოკუგავას მთავარი მრჩეველი იყო როცა საქმე დასავლურ საკითხებს ეხებოდა. იაპონელებმა მას მიურა ანჯინი შეარქვეს, ანუ შტურმანი მიურადან. ასე დაიწყო უილიამ ადამსმა ახალი ცხოვრება იაპონიაში. მან იაპონელი ქალი მოიყვანა ცოლად, სახელად ოიუკი, რომლისგანაც ორი შვილი შეეძინა.

1609 წელს უილიამმა იაპონიაში ჰოლანდიელთა სავაჭრო კომპანიები მოიწვია, რათა ძირი გამოეთხარა პორტუგალიური მოპოლიისთვის. ტოკუგავას ჰოლანდიელები აწყობდა იმიტომ, რომ ისინი ქრისტიანობას არ ქადაგებდნენ. 

ადამსი 1620 წელს გარდაიცვალა, ანდერძით მან ქონება თავის ორივე ოჯახს გაუნაწილა – ინგლისსა და იაპონიაში მყოფებს. 

უილიამისა და ოიუკის მემორიალი იაპონიაში

1633 წელს ტოგუკავას შვილიშვილმა, იემიცუმ ქვეყნის საზღვრები ჩაუკეტა ყველა უცხოელს, ჰოლანდიელების გარდა. საინტერესოა როგორ წარიმართებოდა მოვლენები უილიამ ადამსი იაპონიაში რომ არ ჩასულიყო. შესაძლოა პორტუგალიელთა სავაჭრო მონოპოლია დიდხანს გაგრძელებულიყო ქვეყანაში და ასევე კათოლიკობასაც მოეკიდა ფეხი. უილიამ ადამსის ისტორია ძალიან პოპულარული გახდა ევროპაში, რომლის ცხოვრების მიხედვითაც არაერთი ლიტერატურული წიგნია დაწერილი.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. Giles Milton. Samurai William: The Adventurer Who Unlocked Japan.

2. William Corr. Adams The Pilot: The Life and Times of Captain William Adams. 

 გიოკ-თურქები

დასავლეთის ისტორიაში თურქები ძირითადად სელჩუკებად და ოსმალებად არიან ცნობილნი, როგორც ქრისტიანული სამყაროს ანტაგონისტები. თუმცა ბევრად უფრო ადრე, VI საუკუნეში მათმა წინაპრებმა ცენტრალურ აზიაში უზარმაზარი მომთაბარული იმპერია შექმნეს. 

თურქები პირველად 552 წელს გამოჩნდნენ. ცენტრალურ აზიაში გიოკ-თურქთა ("ზეციური თურქები") ბელადმა ბუმინმა  ერთ–ერთი აჯანყება ჩააქრო, რომელიც თავისი ხელმწიფის, ჯუან–ჯუანის სახაკანოს მმართველის, ანაგუი ხაკანის წინააღმდეგ იყო მოწყობილი. ჯილდოდ მან მისი ქალიშვილის ხელი ითხოვა, რაზეც უარი მიიღო იმ მიზეზით, რომ ბუმინის ხალხი მხოლოდ და მხოლოდ მჭედლები და მონები იყვნენ. ამან გააცოფა ბუმინი და აჯანყება მოაწყო, რომელიც მისი გამარჯვებით დასრულდა. ასე შეიქმნა გიოკ-თურქთა სახაკანო. 

ბუმინი იმავე წელს გარდაიცვალა და ტახტზე ავიდა მისი შვილი კუო–ლო, რომელიც რამდენიმე თვეში გარდაიცვალა. ბუმინის მეორე ვაჟი მუჰანი 553 წელს ავიდა ტახტზე და კიდევ უფრო გააფართოვა გიოკ-თურქთა ტერიტორიები.

გიოკ-თურქთა იმპერია 

ამ გიგანტური იმპერიის მართვა ერთი ცენტრიდან შეუძლებელი აღმოჩნდა. ამიტომაც იგი ორ ნაწილად გაყვეს. დასავლეთ ნაწილს მართავდა ბუმინის ძმა ისტემი იაბღუს სახელით, ანუ როგორც ხელმწიფის მოადგილე. ფაქტობრივად იგი დამოუკიდებლად განაგებდა ამ ტერიტორიებს და მხოლოდ ნომინალურად ემორჩილებოდა აღმოსავლეთ იმპერიას, რომელსაც ისევ მუჰანი მართავდა.

აღმოსავლეთ და დასავლეთ სახაკანოები

დაპყრობითი ომები ისევ გრძელდებოდა. აღმოსავლეთ სახაკანომ ჩინეთის ჩრდილო–აღმოსავლეთით კიტანების, იგივე ხატაელების ტომი დაიპყრო (ვეფხისტყაოსანი ხომ არ გაგახსენდათ?), რომელიც პროტო–მონღოლური მოდგმის იყო. 

557 – 561 წლებში დასავლეთ სახაკანომ სასანიანთა ირანთან სამხედრო ალიანსით თეთრ ჰუნთა მოდგმა გაანადგურა (ამაზე უფრო დაწვრილებით იხილეთ: https://msoflio-istoria.blogspot.com/2021/05/v.html?spref=bl). 568 წელს გიოკ-თურქებსა და სასანიდებს შორის ურთიერთობა დაიძაბა აბრეშუმის გზის კონტროლის გამო, რაც ომში გადაიზარდა. 571 წელს ზავი დაიდო. ამის შემდეგ თურქებმა სავაჭრო ურთიერთობა ბიზანტიის იმპერიასთან დაამყარეს. 568 წელს იმპერატორმა იუსტინე II-მ თბილად მიიღო გიოკ-თურქთა ელჩობა. იგი სამხედრო ალიანსითაც იყო დაინტერესებული, რადგანაც ორივე სახელმწიფო სპარსეთის მტერი იყო.

572 წელს მუჰანი გარდაიცვალა და ტახტი მისმა ძმამ, ტასპარმა ჩაიბარა. მალე იგი ბუდიზმზე მოექცა, რომელიც პოპულარული რელიგია იყო სტეპებში. მისი სიკვდილის შემდეგ ტახტზე ასვლას მუჰანის შვილი, აპა ლამობდა, მაგრამ ხაკანი ტასპარის ძმა, ნივარი გახდა. ტახტის მაძიებელი აპა დასავლეთ სახაკანოში გადავიდა დახმარების სათხოვნელად, სადაც ტარდუ ბატონობდა. ამ უკანასკნელს კი თავისთვის სურდა მთელი იმპერიის ხელში ჩაგდება. ასე დაიწყო სამოქალაქო ომი. ნივარმა დახმარება ჩინეთის სუის დინასტიას სთხოვა და მისი უზენაესობაც აღიარა. ჩინელთა დახმარებით ნივარმა წარმატებით უკუაგდო ტარდუს ურდოები. ამ უკანასკნელის საუბედუროდ აპამ მას უღალატა, განდევნა მისივე სამფლობელოდან და თავი ხაკანად გამოაცხადა. ასე შეიქმნა დამოუკიდებელი დასავლეთ თურქთა სახაკანო. ტარდუ კი ჩინეთში გაიქცა 585 წელს, საიდანაც წერილი მისწერა ბიზანტიის იმპერატორ მავრიკიოსს, სადაც თავს აცხადებდა შვიდი რასის ხელმწიფედ. ამის შემდეგ, 603 წლიდან ტარდუ აღარსად ჩანს ისტორიაში.

დასავლეთ თურქთა სახაკანო

აღმოსავლეთ თურქთა სახაკანო

ჩინელებმა ხელსაყრელ მომენტად ჩათვალეს თურქთა იმპერიის ორად გაყოფა, რომლებიც ადრე ხარკს უხდიდნენ თურქებს, და 618 წელს შეტევაზე გადავიდნენ. ჩინეთის ტანის დინასტიამ არაერთი მარცხი მიაყენა აღმოსავლეთ თურქებს და საბოლოოდ დაიმორჩილა კიდეც ისინი.

602 – 628 წლების ბიზანტიურ–სპარსულ ომში დასავლეთ თურქებმა ბიზანტიის იმპერიასთან კავშირი შეკრეს და ამიერკავკასიაში შემოიჭრნენ, სადაც მაშინ სპარსელები ბატონობდნენ. გიოკ-თურქებმა თბილისი აიღეს, ძვლებამდე გააშიშვლეს და გაანადგურეს. 657 წელს ტანის დინასტიამ დასავლეთ თურქთა სახაკანოც დაიმორჩილა და ჩინეთის იმპერატორმა თავი თურქთა ხაკანადაც გამოაცხადა. ეს ჩინეთის ისტორიაში უდიდესი ტერიტორიული ექსპანსია იყო. 

682 – 687 წლებში აღმოსავლეთ გიოკ-თურქებმა აჯანყებები დაიწყეს. მათმა მეთაურმა, ილტერიშმა თავი ხაკანად გამოაცხადა და შექმნა მეორე თურქული სახაკანო. თუმცა ამ იმპერიამ დიდხანს ვერ გაძლო და 745 წელს არსებობა შეწყვიტა.

გიოკ-თურქებმა მნიშვნელოვანი კვალი დატოვეს აღმოსავლეთის ისტორიაში. ამიერიდან ცენტრალურ აზიაში თურქული ენებისა და კულტურის ჰეგემონია დამყარდა. XI საუკუნეში კი სელჩუკის თურქულმა ტომმა ისლამი მიიღო და აქტიურად ჩაება ახლო აღმოსავლეთის პოლიტიკაში, რასაც თურქ–სელჩუკთა იმპერიის შექმნა მოჰყვა. რაც შეეხება დასავლეთ თურქთა სახაკანოს ტერიტორიებს, VII საუკუნის მეორე ნახევარში ისინი გიოკ-თურქთა მონათესავე ხაზარებმა დაიკავეს და შექმნეს ძლიერი იმპერია, რომელზეც მომავალში გვექნება საუბარი.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. Carter Vaughn - The Turks in World History.

2. Peter Golden - An Introduction to the History of the Turkic Peoples.

3. Denis Sinor - Cambridge History of Early Inner Asia.

 თეთრი ჰუნები (ეფთალიტები): აღზევება და დაცემა

V საუკუნის შუა წლებში, როდესაც ატილა ჰუნთა ურდოებით ევროპას არბევდა, მათი ნაკლებად ცნობილი შტო, თეთრი ჰუნები ცენტრალური აზიიდან სასანიანთა სპარსეთსა და ინდოეთს ემუქრებოდნენ. საიდან მოვიდნენ ისინი და რა ზეგავლენა მოახდინეს მათ აღმოსავლეთის ქვეყნებზე?

ბევრის ვარაუდით, მათი "ევროპელი" ბიძაშვილების მსგავსად, ისინიც ქსიონგნუს ტომთა შთამომავლები იყვნენ, რომლებიც ბევრად უფრო ადრე ჩინეთის ჩრდილოეთით ბინადრობდნენ და მუდმივად არბევდნენ მის საზღვრებს, რის გამოც აშენდა ჩინეთის სახელოვანი დიდი კედელი. IV საუკუნეში, როდესაც "ევროპელი" ჰუნები ევრაზიის სტეპებიდან ევროპაში შეიჭრნენ, მათი მეორე შტო ცენტრალურ აზიაში დარჩა. პროკოპიოს კესარიელი ამბობდა, რომ ეფთალიტები, სხვა მონათესავე ტომებისგან განსხვავებით, არ იყვნენ მახინჯები და ასევე არ ეწეოდნენ მხოლოდ მომთაბარულ ცხოვრებას. იგი მიიჩნევდა, რომ მათ თეთრი ჰუნები კანის ფერის გამო ერქვათ. თუმცა ეს არ არის სიმართლე. ჰუნებში თეთრი ფერი აღნიშნავდა დასავლეთს, შავი – ჩრდილოეთს, ლურჯი – აღმოსავლეთს, ხოლო წითელი – სამხრეთს.

 დაახლოებით 450 წელს სასანიანთა სპარსეთი თავს დაესხა ჰუნთა მონათესავე კიდარიტებს, რომლებიც დასავლეთ ინდოეთში ბატონობდნენ. შაჰ იეზდიგერდ II-მ მათგან ხარკი მოითხოვა. უარის მიღების შემდეგ მათ შორის ბრძოლა შედგა და სპარსელები დამარცხდნენ. 457 წელს სპარსეთში დინასტიური ომი დაიწყო. სამეფო ტახტზე იეზდიგერდის უფროსი ვაჟი, ჰორმიზდი ავიდა, მაგრამ მის წინააღმდეგ ბრძოლას განაგრძობდა მისი უმცროსი ძმა, პეროზი. ამ უკანასკნელმა გაიმარჯვა ეფთალიტი მოქირავნეების წყალობით. მათი პირობის თანახმად პეროზს თეთრი ჰუნებისთვის სპარსეთის აღმოსავლური პროვინციები უნდა დაეთმო ცენტრალურ აზიაში. 

464 წელს კიდარიტები კვლავ შეტევაზე გადმოვიდნენ. სასოწარკვეთილმა პეროზმა ფინანსური დახმარება მარადიულ მოსისხლე მტრებს, ბიზანტიელებს სთხოვა, რაზეც უარი მიიღო. ამის შემდეგ პეროზმა კიდარიტების ბელადს, კუნხასს თავისი ქალიშვილის ხელი შესთავაზა და მოტყუებით მდაბიო ქალი გაუგზავნა. კუნხასი მიხვდა ყველაფერს და სამასამდე მიპატიჟებული სპარსელი სიკვდილით დასაჯა. ომი განახლდა. პეროზს კვლავ ეფთალიტები დაეხმარნენ. მოკავშირეებმა კიდარიტები გაანადგურეს და მათი ტერიტორიები მთლიანად ეფთალიტებმა დაიკავეს. ეს, რა თქმა უნდა, არ მოეწონა პეროზს და როდესაც 469 წელს ამ ტერიტორიების დაბრუნება სცადა, თეთრმა ჰუნებმა მეფე კუშნავაზის სარდლობით იგი გორგანთან (ჩრდ. ირანი) დაამარცხეს. პეროზმა გაქცევა მოახერხა, მაგრამ მოგვიანებით ტყვედ ჩავარდა და დიდი გამოსასყიდის ფასად გათავისუფლდა. 

471 წელს პეროზი, იბერიელ და ალბანელ ვასალებთან ერთად, კვლავ შეტევაზე გადავიდა, მაგრამ კვლავ დამარცხდა და თავისი მემკვიდრე კავადი ეფთალიტებს მძევლად გაუგზავნა. პროკოპიოსის თქმით, 484 წელს პეროზი ჰერათის კატასტროფულ ბრძოლაში დაიღუპა. თეთრმა ჰუნებმა მისი არმიაც პირწმინდად გაანადგურეს.

პეროზის დაღუპვა. ილუსტრაცია XV საუკუნის შაჰნამეს პოემიდან

 ორი წლის შემდეგ სასანიანმა დიდგვაროვნებმა ტახტზე პეროზის ძმა, ბალაში აიყვანეს, მაგრამ თეთრი ჰუნები ჩაერივნენ და ტახტზე კავადი დასვეს, რომელიც ადრე მძევლად იყო მათი მეფის კარზე. დაახლოებით ათი წლის შემდეგ მას დიდგვაროვნები აუჯანყდნენ და იგი ეფთალიტებთან გაიქცა. მათმა მეფემ კავადი არმიით გამოუშვა და ამ უკანასკნელმაც ტახტი დაიბრუნა, თუმცა საფასური დიდი იყო: კავადს თეთრი ჰუნებისთვის აღმოსავლეთ პროვინციები უნდა გადაეცა და თან ხარკიც ეძლია. სასანიდები მომთაბარეთა ვასალებად იქცნენ. ეს მდგომარეობა დაახლოებით ერთი საუკუნე გაგრძელდა იქამდე, სანამ ირანის ტახტზე ხოსრო არ ავიდა. ამასობაში ეფთალიტებმა ჩრდილო–დასავლეთ ინდოეთიც დაიპყრეს. ისინი ძლიერების ზენიტში იყვნენ. 

ეფთალიტების იმპერია ძლიერების ზენიტში VI ს.

მალე ვითარება შეიცვალა. აღმოსავლეთ აზიის სტეპებიდან ახალა ძალა გამოჩნდა. ესენი იყვნენ გიოკთურქები ("ლურჯი", იგივე "ზეციური" თურქები). შაჰ ხოსრომ მათ კავშირი შესთავაზა ეფთალიტების წინააღმდეგ. თურქთა ხაკანმა გაიხარა ამ შემოთავაზებით და სასწრაფოდ წამოვიდა აღმოსავლეთიდან უზარმაზარი ურდოებით. სასტიკი ბრძოლები გაიმართა გიოკთურქი ხაკანის, ისტამისა და ეფთალიტი მეფის, გატფარის არმიებს შორის. გიოკთურქებმა გაიმარჯვეს და ჰუნთა ტერიტორიები დაიპყრეს. დამარცხებული ეფთალიტები სამხრეთისკენ გამოიქცნენ, სადაც მათ ხოსრო გადაეღობა და დაამარცხა ისინი. უკანასკნელი ეფთალიტი მეფე დანებდა სასანიან მეფეს და მისი უზენაესობა აღიარა. ეს მოხდა დაახლოებით 560–563 წლებში. 

ამ მრავალწლიანმა ბრძოლებმა შედეგად ის გამოიღო, რომ ირანში სპარსული კულტურა კიდევ უფრო განმტკიცდა და როდესაც VII საუკუნეში არაბთა სახალიფომ სასანიანთა ირანი მთლიანად დაიპყრო, სპარსული კულტურა მაინც გადარჩა და არსებობა განაგრძო ისლამურ სამყაროში.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. Christopher Atwood. Huns and Xiongnu.

2. Michael Alram. Coins, Art and Chronology.

3. Hyun Jin Kim. The Huns.

 ჰუნები: "აპოკალიპსის მხედრები"

ისტორიის განმავლობაში ევრაზიის სტეპებში მცხოვრები მომთაბარე ხალხები მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ იმპერიების აღზევებასა თუ დაცემაში. ისინი შიშის ზარს სცემდნენ განვითარებულ სახელმწიფოებს. ამათგან ძალიან ცნობილები არიან ჰუნები. IV საუკუნის შუა წლებში ისინი აღმოსავლეთიდან ნელ–ნელა ევროპის ცენტრისკენ მიიწევდნენ. მათმა ქმედებამ დომინოს ეფექტი გამოიწვია, რამაც ბოლოს რომის იმპერია იმსხვერპლა. ვინ იყვნენ და საიდან მოვიდნენ ჰუნები?

ჰუნები ბრძოლის დროს

რომაელებს პოპულარული,მაგრამ მცდარი აზრი ჰქონდათ თუ საიდან იყვნენ ჰუნები. მაგალითად, იორდანესი და პროკოპიუსი თვლიდნენ, რომ საუკუნეების განმავლობაში ჰუნები და გერმანელები შავ ზღვასთან გვერდიგვერდ ცხოვრობდნენ ისე, რომ არც იცოდნენ, რადგანაც მათ ქერჩის სრუტე ჰყოფდა ერთმანეთისგან. ეს ისტორია შორს იყო რეალობისგან. მე–18 საუკუნის იეზუიტი მოღვაწე ჟოსეფ დე გინი მიიჩნევდა, რომ ჰუნები შორეული აღმოსავლეთის ქსიონგნუს ტომების შთამომავლები იყვნენ, რომელთა გამოც აშენდა ჩინეთის დიდი კედელი. 370–იან წლებში ჰუნები პირველად გამოჩნდნენ ბერძნულ–რომაულ წყაროებში. მათ გადმოლახეს ურალის მთა და ჩრდ. შავიზღვისპირეთში თავს დაატყდნენ ალანებსა და გოთებს.

რომაელი ჯარისკაცი და ისტორიკოსი ამიანუს მარცელიუსი აღნიშნავდა, რომ ჰუნებს არ გააჩნდათ რელიგია, რაც ძალიან საეჭვოა. კონკრეტულად არ არის ცნობილი თუ რას სცემდნენ ისინი თაყვანს, მაგრამ სავარაუდოდ ეს იყო ცა, რომელსაც მოგვიანებით თურქული და მონღოლური ტომები თენგრის უწოდებდნენ. 

რომაელები ჰუნებს მიიჩნევდნენ ყველაზე საძაგელ ხალხად და ფიქრობდნენ, რომ მეორედ მოსვლა იყო მოახლოებული. გოთი ისტორიკოსი იორდანესი ამბობდა, რომ რთულია მათ ადამიანები უწოდო. ისინი ჩვილებს ხშირად უკეთებდნენ თავის ქალის ხელოვნურ დეფორმაციას.

დეფორმირებული თავის ქალა

ჰუნები იცვამდნენ წაწვეტებულ ქუდებს, ჯიხვის კანისგან დამზადებულ შარვლებსა და ტილოს მუნდირებს. ამიანუსის მიხედვით მათ ეს სამოსი ეცვათ მანამ სანამ არ დაეხეოდათ. პრისკუსის თქმით სახელოვან ატილასაც ისე ეცვა, როგორც მის თანამოძმეებს, უბრალოდ იგი უფრო სუფთა იყო.

ჰუნები იდეალური მხედრები იყვნენ. მთელ ცხოვრებას ცხენზე ატარებდნენ, ისინი ჯირითს სიარულზე ადრე სწავლობდნენ. მათი მთავარი საბრძოლო იარაღი იყო მშვილდი (ეს დამახასიათებელი იყო აღმოსავლეთის მომთაბარე ცივილიზაციებისთვის). გაჭენებული ცხენიდან ჰუნებს თავისუფლად შეეძლოთ ისრის მიზანში სროლა. მას შემდეგ რაც ისინი მტრებს დაასუსტებდნენ ისრებით, გადადიოდნენ ხელჩართულ ბრძოლაზე, რომლის დროსაც იყენებდნენ ცულებს, შუბებს, ხმლებს და ლასოს მტრის ცხენიდან გადმოსაგდებად. ჰუნებმა ძლიერების მწვერვალს მიაღწიეს ატილას მმართველობის დროს (V ს–ის შუა წლებში). მისი სიკვდილის შემდეგ კი ეს მრისხანე ხალხი ძალიან მალე გაქრა გეოპოლიტიკური რუკიდან.

ატილას იმპერია დაახლოებით 450 წელს

საინტერესოა ის ფაქტი, რომ შუა საუკუნეებში მაგიარები (უნგრელები) თავიანთ თავებს ჰუნების შთამომავლებად მიიჩნევდნენ. უნგრეთის ეროვნულ ჰიმნში უნგრული სისხლი ნახსენებია როგორც "ბენდეგუზის სისხლი" (ასე უწოდებენ მუნძუკს, ატილას მამას). ატილას ძმა, ბლედა იწოდებოდა ბუდად, რომლის მიხედვითაც დაარქვეს ეს სახელი უნგრეთის ძველ დედაქალაქს (დღევანდელი ბუდაპეშტის დასავლეთ მხარე). ასევე ზოგიერთ ენაში, მაგალითად ინგლისურში უნგრეთი იწერება როგორც Hungary, რომელშიც შედის ტერმინი Hun, ანუ ჰუნი. თვითონ ატილას კი უნგრელები ეროვნულ გმირად თვლიან და მისი სახელიც საკმაოდ გავრცელებულია უნგრეთში.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. სიკინჭალაშვილი რ. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11. გვ 696.

2. ედვარდ არტურ ტომფსონი 1999, ჰუნები.

 ვარიაგები – ბიზანტიელ იმპერატორთა ელიტური მეომრები

ვიკინგები ზოგადად ცნობილები არიან, როგორც მეკობრეები და მძარცველები. მათ დიდი კვალი დატოვეს არა მხოლოდ მშობლიურ სკანდინავიაში, არამედ რუსეთში, საფრანგეთსა და ბრიტანეთის კუნძულებზე. არსებობს ვიკინგური მემკვიდრეობის პატარა, მაგრამ მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომელსაც ბევრი არ იცნობს: ეს იყო ბიზანტიელ იმპერატორთა პირადი დაცვა, რომელიც ძირითადად ვიკინგებისგან შედგებოდა (X - XIV სს.). ისინი მთელს ხმელთაშუაზღვისპირეთში იყვნენ ცნობილნი, როგორც ერთგული, მრისხანე და მამაცი მეომრები. სახელი "ვარიაგი" მათ ბერძნებმა და სლავებმა შეარქვეს. 

ისინი ყოველთვის იმპერატორის გვერდით იყვნენ და მუდმივად იცავდნენ მას. ვარიაგები სამხედრო კამპანიებშიც იღებდნენ მონაწილეობას. როგორც კი იმპერატორი მათ ფულს გადაუხდიდა, მათი ერთგულება გარანტირებული იყო. ამის მაგალითია 1176 წელი, როდესაც იმპერატორი მანუელ კომნენოსი სასტიკად დამარცხდა თურქ–სელჩუკთა წინააღმდეგ ბრძოლაში. მისი არმია მთლიანად გაწყდა, ხოლო თვითონ მანუელი ვარიაგებმა გადაარჩინეს, რომლებმაც უკანასკნელ სისხლის წვეთამდე იბრძოლეს. 

ვარიაგი. ტომ კროფტის ნახატი

როგორ აღმოჩნდნენ ვიკინგი მეომრები ბიზანტიელ იმპერატორთა სამსახურში? ამისთვის კიდევ უფრო წარსულში უნდა გადავინაცვლოთ.

VIII – IX საუკუნეებში მკაცრი კლიმატის გამო სკანდინავიის მოსახლეობის დიდი ნაწილი ხომალდებში ჩასხდა და მდიდარი მიწების ძიება დაიწყო. დანიელები ინგლისისკენ გაემართნენ, შვედები კი – აღმოსავლეთით, სლავთა მიწებისკენ. 862 წელს ვიკინგმა ბელადმა რიურიკმა სლავთა მიწაზე ქალაქი დააარსა, რომელიც მოგვიანებით ცნობილი გახდა, როგორც ნოვგოროდი. მან რიურიკიდების იგივე რიურიკოვიჩების დინასტია დააარსა (მისი შთამომავალი იყო ცნობილი ივანე მრისხანე), რომლებიც კიევის რუსეთს მართავდნენ. სკანდინავიიდან აქ ბევრი მიგრანტი შემოდიოდა, ზოგიც კი სამხრეთით, ბიზანტიისკენ მიიწევდა. ისინი მოხიბლულები იყვნენ კონსტანტინოპოლის სიმდიდრითა და ბრწინვალებით, და დაარქვეს "მიკლაგარდი" ანუ "დიდებული ქალაქი". 

კიევის რუსეთი

988 წელს კიევის რუსეთი საკმაოდ მოძლიერდა ვლადიმირ I-ის დროს. ამ დროს ბიზანტიაში სამოქალაქო ომი იყო. მეომბოხე სარდალი ბარდა ფოკა იმპერატორ ბასილ II–ს ებრძოდა. ამის გარდა, ჩრდილოეთიდან ბულგარეთი იმუქრებოდა, ხოლო სამხრეთიდან – ფატიმიანთა ეგვიპტე. ბასილს სასწრაფოდ სჭირდებოდა დახმარება. ვლადიმირმა დახმარების სანაცვლოდ იმპერატორს მისი ქალიშვილის, ანას ხელი სთხოვა. შეთანხმება შედგა. ამასთან ერთად ვლადიმირი თავის სამეფოსთან ერთად მართლმადიდებლურად მოინათლა. პირობის თანახმად, ვლადიმირმა ბასილს 6 000 მეომარი გაუგზავნა. ბასილმა გაიმარჯვა და ჩაახშო აჯანყება. ამ მოვლენის შემდეგ ვარიაგები იმპერატორთა მცველები გახდნენ, რაც ტრადიციად იქცა. 

ისტორიაში ყველაზე ცნობილი ვარიაგი იყო ჰარალდ სიგურდსონი, ასევე ცნობილი, როგორც ჰარალდ ჰარდრადა. იგი დაიბადა 1015 წელს და იყო ნორვეგიის მეფის, ოლაფ ჰარალდსონის ნახევარძმა. 1028 წელს ოლაფს ტახტი წაართვა კნუტ დიდმა. ოლაფმა ორი წელი იბრძოლა ტახტის დასაბრუნებლად, რომლის გვერდით ჰარალდიც იბრძოდა. ძმები დამარცხდნენ და გაიქცნენ. ჰარალდი კიევის რუსეთში წავიდა და ნოვგოროდის მთავრის, იაროსლავ ბრძენის სამსახურში ჩადგა. 1038 წელს იგი 500 კაცით კონსტანტინოპოლში ჩავიდა სახელისა და დიდების მოსახვეჭად. მრავალი წარმატების შედეგად, 21 წლის ასაკში უკვე ვარიაგთა მთავარსარდალი გახდა. ჰარალდი 1041 წლამდე დარჩა იმპერატორის სამსახურში, რის შემდეგაც კიევის რუსეთში დაბრუნდა, სადაც იგი იაროსლავმა გულუხვად მიიღო. შემდეგ ჰარალდი ნორვეგიაში დაბრუნდა და 1045 წელს სამეფო ტახტი დაიკავა. 1066 წელს იგი ბრიტანეთში ანგლო–საქსების წინააღმდეგ ბრძოლაში დაიღუპა. 

მონეტა ჰარალდის გამოსახულებით

იმავე წელს ნორმანდიის ჰერცოგმა უილიამ დამპყრობელმა ინგლისი დაიპყრო. მრავალმა ანგლო–საქსმა მეომარმა დატოვა ქვეყანა. უმეტესი მათგანი კონსტანტინოპოლში ჩავიდა და იმპერატორის სამსახურში ჩადგა. ამის შემდეგ ვარიაგთა რაზმის ეთნიკური შემადგენლობა ძირითადად ანგლო–საქსური გახდა. იმპერატორის დავალებით ისინი დიდხანს ებრძოდნენ მოსისხლე ნორმანებს, რომლებიც, ინგლისის გარდა, სამხრეთ იტალიაშიც იყვნენ გაბატონებულნი. 

1122 წელს ბეროიას ბრძოლაში (ჩრდ. ბალკანეთში) ანგლო–საქსმა ვარიაგებმა მწარე მარცხი აგემეს პაჭანიკების მომთაბარე ტომებს. ეს მარცხი იმდენად გამანადგურებელი აღმოჩნდა მათთვის, რომ ეს უკანასკნელნი თითქმის მთლიანად გაქრნენ პოლიტიკური ასპარეზიდან. 

1204 წლიდან, ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ, ვარიაგებმა ნელ–ნელა დაკარგეს თავიანთი მნიშვნელობა და 1281 წლისთვის მათ მხოლოდ ცერემონიული როლი შემორჩათ.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. D'Amato, Raffaele. The Varangian Guard 988 - 1453.

2. Davidson, H.R. Ellis. The Viking Road to Byzantium.

3. Anna Komnena. Alexiad.

 კვიპროსის კრიზისი

კუნძული კვიპროსი მთელი თავისი ისტორიის განმავლობაში დამპყრობლების ერთ–ერთი მთავარი სამიზნე იყო. XX საუკუნის მეორე ნახევარში კვიპროსზე კიდევ ერთხელ იფეთქა ომმა, სადაც ბერძნები და თურქები ცხოვრობდნენ. 

კვიპროსი 1571 – 1878 წლამდე ოსმალეთის იმპერიის ხელში იყო, სანამ ბრიტანეთმა არ ჩაიგდო ხელში იმ პირობით, რომ ოსმალეთს აზიური კოლონიების დაცვაში დაეხმარებოდა. 1914 წელს ბრიტანეთმა გამოაცხადა კვიპროსის ანექსია. 1960 წელს კუნძულმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა, თუმცა ეს არ ყოფილა მშვიდობიანი პროცესი. ბერძნულ და თურქულ თემებს თავიანთი გეგმები ჰქონდათ. ბერძნულ ნაწილს საბერძნეთთან სურდათ შეერთება, ხოლო თურქულ ნაწილს – დამოუკიდებლობა. კონსტიტუციის თანახმად პრეზიდენტი ბერძენი უნდა ყოფილიყო, ვიცე–პრეზიდენტი კი თურქი. ორივე ვეტოს უფლებით იყო აღჭურვილი. კუნძულზე განთავსებული იყო ბერძნული, თურქული და ბრიტანული არმიები.

კუნძული კვიპროსი

1963 წელს ორ თემს შორის მომხდარი დაპირისპირების დროს დაიღუპა 364 თურქი და 174 ბერძენი კვიპროსელი. განადგურდა 109 თურქული სოფელი. ამ დროს თურქეთი კვიპროსზე თავდასხმას აპირებდა, რათა თურქული თემის ინტერესები დაეცვა, მაგრამ აშშ–ის დიპლომატურმა ჩარევამ, ასევე თურქეთსა და საბერძნეთს შორის წარმოებულმა დიალოგმა დაძაბულობა მცირე ხნით მოხსნა. 

1974 წელს, კუნძულის საბერძნეთთან შეერთების მიზნით, ბერძნულმა სამხედრო ხუნტამ გადატრიალება მოაწყო და პრეზიდენტად თავისი კაცი ნიკოს სამფსონი დასვა. იმავე წელს თურქეთმა კუნძულის ჩრდ. ნაწილში გადმოსხა თავისი შეიარაღებული ძალები და სასტიკი ბრძოლების შედეგად მოახდინა მისი ოკუპაცია, სადაც 1976 წელს გამოცხადებულ იქნა "ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკა", რომელსაც საერთაშორისო საზოგადოება არ ცნობს. გაეროს ეგიდით 1988 წელს დაიწყო მოლაპარაკებების პროცესი ქვეყნის მომავალი გაერთიანებისთვის, რომელიც დღემდე უშედეგოდ გრძელდება.

ორად გაყოფილი კვიპროსი

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. James H. Meyer, Policy Watershed: Turkey's Cyprus Policy and the Interventions of 1974.

2. Christopher Hitchens, Cyprus.

 ბუდიკა – ცნობილი კელტი დედოფალი

ახალი წელთაღრიცხვის I საუკუნის პირველ ნახევარში ბრიტანეთის კუნძულის სამხრეთ ნაწილი რომის იმპერიამ დაიპყრო. ბრიტანო–კელტური ტომები იტანჯებოდნენ რომაული გადასახადებისა და სამხედრო ბეგარის გამო. ერთი–ერთი ტომის ლიდერმა დედოფალმა ბუდიკამ პროტესტი გამოთქვა ამ უსამართლობის წინააღმდეგ, რის გამოც იგი რომაელებმა გაამათრახეს, ხოლო მის ქალიშვილებს ნამუსი აჰხადეს. 60 წელს გაცოფებულმა ბუდიკამ თავისი ხალხი შეკრიბა, მეზობელი მოკავშირე ტომებიც შეიერთა და აჯანყება დაიწყო.

ბუდიკას ქანდაკება ლონდონში

რომაელებისთვის ეს აჯანყება ძალიან ცუდ დროს დაემთხვა. ბრიტანეთის რომაელი გამგებელი გაიუს სვეტონიუს პაულინუსი სხვა სამხედრო კამპანიით იყო დაკავებული და სწრაფად ვერ დაბრუნდებოდა აჯანყების ჩასაქრობად. აჯანყებულები ქალაქ კამულოდუნუმს (დღევანდელი ქოლჩესტერი) მიადგნენ, რომელიც რომაელთა ერთ–ერთი მთავარი პლაცდარმი იყო ბრიტანეთში. ქალაქის მაცხოვრებლებმა დახმარება ლონდინიუმის (ლონდონი) პროკურატორს ქატუს დეციანუსს სთხოვეს. ამ უკანასკნელმა სათანადოდ ვერ შეაფასა არსებული საფრთხე და კამულოდუნუმში მხოლოდ 200 კაციანი ცუდად შეიარაღებული რაზმი გაგზავნა, რომელიც, რა თქმა უნდა, განადგურდა. შემდეგ, სხვა რეგიონიდან 2 000 კაციანი IX ლეგიონი გამოემართა ქალაქის მისაშველებლად, მაგრამ ბუდიკას ხალხმა ისიც პირწმინდად გაანადგურა. ბრიტებმა მიწასთან გაასწორეს კამულოდუნუმი. მოსახლეობა ამოწყვიტეს, შენობები დაანგრიეს. მათი შემდეგი სამიზნე იყო ლონდინიუმი, რომელიც 43 წელს დააარსეს რომაელებმა.

ბუდიკას მეომრები კამულოდუნუმის მოსახლეობის წინააღმდეგ. პიტერ დენისის ნახატი

ამასობაში, პაულინუსის ყურამდეც მივიდა აჯანყების ამბავი. იგი სასწრაფოდ წამოვიდა თავისი ლაშქრით. იგი ჯერ კავალერიით მივიდა ლონდინიუმში და იფიქრა იქ დაუცდიდა ქვეით ჯარსაც, მაგრამ მალე გადაიფიქრა და ქალაქი ბრიტებს შეატოვა. თვითონ კი კავალერიით სხვაგან დაბანაკდა და იქ დაელოდა ლეგიონებს. ლონდინიუმსაც კამულოდუნუმის ბედი ეწია. ამის შემდეგ, აჯანყებული ბრიტები ჩრდილო–დასავლეთის მიმართულებით დაიძრნენ, სადაც პაულინუსი იდგა ლეგიონებით. ველი, სადაც რომაელები იდგნენ, გარშემორტყმული იყო ხშირი ტყით, სადაც არმია ვერ გაივლიდა, ხოლო შუაში ვიწრო გზა იყო. სწორედ აქ ჩააყენა პაულინუსმა თავისი ხალხი. მას ჰყავდა 11 000 ჯარისკაცი. დიონ კასიუსის თქმით, ბუდიკას 230 000 მეომარი ჰყავდა, რაც ძალიან საეჭვოა, მაგრამ კელტები მაინც ბევრად უფრო მეტნი იყვნენ რომაელებზე. თავდასხმაზე ჯერ კელტთა ეტლები გადავიდნენ და რომაელებს ისრები დაუშინეს, მაგრამ დიდი ზიანი ვერ მიაყენეს. შემდეგ კი, ბუდიკამ მთელი თავისი არმია მიუსია ლეგიონებს, რომლებიც ნიაღვარივით მიასკდნენ რომაელთა მეწინავე რიგებს და გაჩაღდა ცხარე ბრძოლა. რომაულმა დისციპლინამ და ტაქტიკამ მაინც თავისი გაიტანა და ნელ–ნელა უკან დაახევინა მტერს და შეტევაზე გადავიდა. კელტთა ბანაკში ქალები, ბავშვები და მოხუცები იყვნენ, რომლებიც ბუდიკას მეომართა ოჯახის წევრები იყვნენ და სეირის საყურებლად იყვნენ მისულნი. ბუდიკას არმია განადგურდა. რომაელებმა ასევე ქალები, ბავშვები და მოხუცებიც ამოხოცეს. თვითონ ბუდიკამ გაქცევა მოახერხა, რომელმაც, ტაციტუსის თქმით, თავი მოიკლა. დიონ კასიუსის აზრით, იგი ავად გახდა და გარდაიცვალა. ბრიტანეთი V საუკუნემდე დარჩა რომის პროვინციად.

კელტური ფარი

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. Dudley, Donald R; Webster, Graham (1962). The Rebellion of Boudica.

2. Fraser, Antonia (1988). The Warrior Queens. 

3. Taylor, John (1998). Tacitus and the Boudican Revolt.

4. Webster, Graham (1978). Boudica.

 იბერიის (ქართლის) სამეფო

უძველესი დროიდან იბერიის ტერიტორია დასახლებული იყო რამდენიმე მონათესავე თემის მიერ, რომელთაც ძველი ავტორები იბერებს უწოდებდნენ. ადგილობრივები კი – ქართლს, ლეგენდარული წინაპარი ქართლოსის მიხედვით. ადგილობრივი თემების კონსოლიდაციაში დიდი წვლილი მიუძღვით მოსხებს, იგივე მესხებს, და სასპერებს. ამ დასახლებებიდან მთავარი იყო მცხეთა ანუ მესხთა ქალაქი, რომელიც შემდგომში იბერიის დედაქალაქი გახდა. სამეფოს დამაარსებელია მცხეთელი წარჩინებული ფარნავაზ I, ფარნავაზიანთა დინასტიის დამაარსებელი (ძვ. წ. III საუკუნის დასაწყისი). ფარნავაზისა და მისი უახლოესი მემკვიდრეების დროს იბერიამ დიდ ძლიერებას მიაღწია და საკმაოდ ვრცელი სახელმწიფო გახდა.

ქართლის სამეფო ფარნავაზის დროს

 

 ძვ. წ. II საუკუნისა და I საუკუნის პირველ ნახევარში იბერია დასუსტდა და გაძლიერებულ სომხეთის სამეფოებთან ბრძოლაში ზოგიერთი ტერიტორია დაკარგა. ძვ. წ. 65 წელს იბერია დალაშქრა რომაელმა სარდალმა პომპეუსმა. მიუხედავად დიდი წინააღმდეგობისა, იბერთა მეფე არტაგი ბოლოს და ბოლოს დამორჩილდა რომაელებს. მალე იბერია გათავისუფლდა რომზე დამოკიდებულებისგან და მათ შორის მოკავშირეობითი ურთიერთობა დამყარდა. ახ. წ. I-II საუკუნეებში იბერია კვლავ გაძლიერდა და რომის მეტოქედაც კი გამოდიოდა ამიერკავკასიაში. იბერიამ მოახერხა მთლიანად დაებრუნებინა ადრე სომხეთის მიერ მიტაცებული ტერიტორიები და I საუკუნის 30–50–იან წლებში (მეფე ფარსმან I-ისა და მისი ვაჟის რადამისტის დროს) მცირე ხნით სომხეთსაც დაეუფლა.

II საუკუნის 30–50–იან წლებში, ფარსმან II ქველის დროს, როდესაც იბერიის ძლიერებამ ზენიტს მიაღწია, რომთან ურთიერთობა დაიძაბა. ფარსმანმა მრავალჯერ უარი შეუთვალა იმპერატორ ადრიანეს მიწვევაზე და მხოლოდ მისი მემკვიდრის – ანტონინუს პიუსის დროს მოინახულა რომი ოჯახითა და დიდი ამალით. იბერიელ სტუმრებს იმდენად მოუხიბლავთ რომაელები, რომ იმპერატორს რომში ცხენზე ამხედრებული ფარსმანის ქანდაკებაც დაუდგამს. ასევე უცვნია იბერიის სამეფოს საზღვრები.

ფარსმან II ქველის რელიეფი

ამ დროს იბერია დიდი წარმატებით ებრძოდა პართიის იმპერიასაც, თუმცა მდგომარეობა შეიცვალა III საუკუნიდან, როდესაც ირანში ძალაუფლება სასანიანთა დინასტიის ხელში გადავიდა. სასანური ირანი უფრო ძლიერი და ცენტრალიზებული სახელმწიფო იყო, ვიდრე არშაკიდების პართია. შაჰ შაპურ I-ის (242–272 წწ) დროს იბერია იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა. ერთ–ერთ სპარსულ წყაროში იბერიის მეფე ამაზასპი იმპერიის ერთ–ერთი უმაღლესი დიდებულია. მოსაზრება მისი ირანული ორიენტაციის შესახებ "ქართლის ცხოვრებაშიც" დასტურდება, სადაც წერია, რომ ამაზასპმა "შეიყვარა სპარსელები". ამავე წყაროს მიხედვით, იგი სპარსელთა დახმარებით რომაელებს ებრძვის, მაგრამ მარცხდება და თავადაც იღუპება. 

298 წელს რომაელებთან მორიგი წარუმატებელი შეტაკების შემდეგ, სპარსელები იძულებულები გახდნენ ზავი დაედოთ ქ. ნისიბინში, რომლის მიხედვით იბერია და სომხეთი რომის პროტექტორატები გახდნენ. 

IV საუკუნის დასაწყისში, ქართლის მდგომარეობა მკვეთრად გაუარესდა. რომის იმპერიის ცენტრის აღმოსავლეთში გადატანამ გამოიწვია რომაელთა გააქტიურება ამ მხარეში. სპარსელებმაც ენერგიული შემოტევები დაიწყეს შაპურ II-ის (310–379 წწ.) დროს. იბერია არჩევანის წინაშე დადგა. მისთვის უფრო დიდ საფრთხეს მაინც სპარსეთი წარმოადგენდა. შედეგად, იბერია რომის ორიენტაციას დაადგა, რაც სახელმწიფო რელიგიად ქრისტიანობის გამოცხადებაშიც გამოიხატა. 

V საუკუნეში, ვახტანგ გორგასლის მეფობაში, ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში დასავლეთ საქართველო და სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოს ნაწილიც შევიდა. თუმცა ირანელთა წინააღმდეგ მოწყობილი აჯანყება მარცხით დასრულდა და მეფე ვახტანგიც გმირულად შეეწირა ამ ომს. 523 წელს, გურგენ მეფის აჯანყების დამარცხების შემდეგ, შაჰ კავად I-მა ქართლში მეფობა გააუქმა. შაჰ ხოსრო I–ის (531–579 წწ.) დროს ირანი დაიყო 18 ქუსტაკად (ოლქად). ქუსტაკის სამოქალაქო ხელისუფალი იყო პადოსპანი, ხოლო სამხედრო – სპასპეტი. ქუსტაკები იყოფოდა შაჰრებად, რომლის გამგებელი იყო მარზპანი. ქართლის მარზპანის რეზიდენცია თბილისში მდებარეობდა.

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. ლორთქიფანიძე ო., ანტიკური სამყარო და ქართლის სამეფო (იბერია), თბ., 1968.

2. ჯავახიშვილი ივ., ქართველი ერის ისტორია, წგნ. 1, თბ., 1965.

3. ჯანაშია ს., შრომები, ტ. 1–2, თბ., 1943–1952.

 იერუსალიმის ალყა (70 წ.): ებრაელთა აჯანყება რომის წინააღმდეგ

რომაელთა პოლითეისტური რელიგია საკმაოდ ტოლერანტული იყო უცხო რელიგიების მიმართ, მაგრამ მონოთეიზმთან მიმართებაში ყოველთვის პრობლემას აწყდებოდნენ. იმ დროს რომის იმპერიის ფარგლებში მონოთეისტური რელიგიის აღმსარებლები იყვნენ ებრაელები.

დღევანდელი იერუსალიმი

ძვ. წ. 63 წელს რომაელთა სახელოვანმა სარდალმა პომპეუსმა დაიპყრო იუდეა და რომის ვასალად აქცია. ძველი წელთაღრიცხვის მიწურულს კი იუდეა რომის პროვინცია გახდა. ახ . წ. I საუკუნეში ებრაელი ხალხის უკმაყოფილება უფრო და უფრო იზრდებოდა. ამ ყველაფერმა პიკს მიაღწია, როცა 66 წელს რომაელმა პროკურატორმა გესიუს ფლორუსმა იერუსალიმის მეორე ტაძარი ( რომელიც სოლომონის ტაძრის რეკონსტრუქცია იყო) გაძარცვა. ამას ისიც დაემატა, რომ ფლორუსმა მის წინააღმდეგ გამოსული ათასობით ებრაელი სიკვდილით დასაჯა. აჯანყების ცეცხლი მთელ პროვინციას მოედო. პროკონსული ცესტიუს გალუსი 30 000 ლეგიონერით იერუსალიმისკენ დაიძრა წესრიგის აღსადგენად, მაგრამ ეს მცდელობა კატასტროფით დასრულდა. ებრაელები მათ ჩაუსაფრდნენ და გაანადგურეს. ამან ძალიან გაამხნევა აჯანყებულები.

67 წელს იმპერატორმა ნერონმა აჯანყების ჩასაქრობად გამოგზავნა ვეტერანი ტიტუს ფლავიუს ვესპასიანუსი, იგივე ვესპასიანე. გენერალს თან ახლდა თავისი ვაჟი ტიტუსი. რომაელთა არმია 60 000 კაცს ითვლიდა. ვესპასიანე სასტიკად უსწორდებოდა ებრაელთა ქალაქებსა და სოფლებს. ამას ისიც დაემატა, რომ ებრაელთა ფრაქციებიც ერთმანეთს დაეტაკნენ, რაც რომაელებს კიდევ უფრო უადვილებდა საქმეს. 69 წლისთვის ვესპასიანე იერუსალიმს მიადგა. მხოლოდ სასწაული თუ გადაარჩენდა იქაურ მეამბოხეებს მისი რისხვისგან. 

იერუსალიმის ალყა. დევიდ რობერტსის ნახატი (1850 წ.)

ამასობაში, რომში დიდი არეულობები დაიწყო, სადაც ოთხი იმპერატორი გამოიცვალა. ვესპასიანემ დროებით თავი მიანება იერუსალიმს და ეგვიპტეში გადავიდა, სადაც 69 წლის 1 ივლისს იგი ეგვიპტის პრეფექტმა ლეგიონების თვალწინ იმპერატორად გამოაცხადა. აქვე გადაწყდა, რომ თვითონ ვესპასიანე რომის შიდა პოლიტიკას მიხედავდა, ხოლო მისი ვაჟი ტიტუსი იუდეაში დაბრუნდებოდა. 

70 წლის გაზაფხულს ტიტუსი უზარმაზარი არმიით მიადგა იერუსალიმს. ებრაელები მომზადებულები დახვდნენ მტერს. ალყა ხუთ თვეს გაგრძელდა. ქალაქის დამცველები მედგრად იგერიებდნენ ლეგიონერთა იერიშებს. რომაელებმა მიწაყრილებისა და მორების საშუალებით მიწა აამაღლეს და საალყო იარაღებით შეანგრიეს პირველი გალავანი დასავლეთის მხარეს. ებრაელებმა ქალაქის ცენტრისკენ დაიხიეს და იქ შეჯგუფდნენ. ამის შემდეგ ტიტუსის ბრძანებით რომაელებმა ქალაქის გარშემო გალავანი ააშენეს და სრულ ბლოკადაში მოაქციეს. კიდევ რამდენიმე გმირული გაბრძოლების შემდეგ, ებრაელები დამარცხდნენ. რომაელებმა მიწასთან გაასწორეს იერუსალიმის ტაძარი, ტყვეები მონებად აქციეს. გამარჯვებული ტიტუსი რომში დაბრუნდა, სადაც მამამ ტრიუმფი გადაუხადა.

რომაელთა არმიის პროგრესი ალყის დროს

კახი გაგნიძე

ბიბლიოგრაფია:

1. Price, Jonathan J. (1992). Jerusalem under Siege: The Collapse of the Jewish State, 66 - 70 AD.

2. Goodman, Martin (1987). The Ruling Class of Judea: The Origin of the Jewish Revolt against Rome A.D. 66 - 70.