18 June 2021

 უილიამ ადამსი – ინგლისელი სამურაის ისტორია


17–ე საუკუნის იაპონია ევროპისთვის ჯერ კიდევ შეუცნობელი სამყარო იყო. ეს სახელმწიფო იშვიათად იღებდა უცხოელ სტუმრებს და თუ იღებდა, დიდი ნდობით არ უყურებდა მათ. ეს ფაქტი კიდევ უფრო საინტერესოს ხდის იმას, რომ ერთმა ევროპელმა ადამიანმა არა მხოლოდ ნდობის მოპოვება, არამედ დაწინაურებაც მოახერხა და თვით სამურაიც კი გახდა.

უილიამ ადამსი დაიბადა 1564 წელს ინგლისში, ქალაქ ჯილინგემში. იგი შეძლებული ოჯახის შვილი იყო და ბავშვობა კომფორტულად გაატარა, თუმცა 12 წლის ასაკში მამა გარდაეცვალა, რის შემდეგაც ახალგაზრდა უილიამი გემთსაშენის მფლობელის, ნიკოლას დიგინსის შეგირდი გახდა, რათა ზღვაოსნობა შეესწავლა. 

უილიამ ადამსი


1588 წელს კათოლიკური ესპანეთის უზარმაზარი არმადა ინგლისის სანაპიროებს მიადგა, რათა პროტესტანტული ინგლისელები დაემორჩილებინა და დედოფალი ელიზაბეტ I ტახტიდან გადაეგდო. ამ დროს უილიამ ადამსი 24 წლის იყო და ფრანსის დრეიკის ფლოტში ერთ–ერთი გემის შტურმანად მსახურობდა. რამდენიმე წლის შემდეგ იგი თავის ძმასთან, ტომასთან ერთად ნიდერლანდებში გაემგზავრა და იქაურ სავაჭრო ფლოტში ჩაეწერა. ინგლისელები და ჰოლანდიელები მაშინ მოკავშირეები იყვნენ და ორივე მხარეს უნდოდა ესპანეთისა და პორტუგალიის იმპერიების დასუსტება, რათა თვითონ გამხდარიყვნენ ზღვების ბატონ–პატრონები. 

1598 წელს ადამსის ხუთ გემიანი ფლოტი ნიდერლანდებიდან გავიდა და სამხრეთისკენ დაიძრა დასავლეთ აფრიკის სანაპიროების ჩაყოლებით. გზაში ქარიშხალი ამოვარდა და ფლოტს ორი გემი ჩამორჩა. დანარჩენებმა გზა განაგრძეს და მაგელანის სრუტის გავლით წყნარ ოკეანეში შეცურეს. ამასობაში კიდევ ერთი გემი დაიკარგა. ადამსს მხოლოდ ორი გემი დარჩა – ჰუპე და ლიფდე. სამხრეთ ამერიკის ერთ–ერთ სანაპიროზე მათ ადგილობრივი ინდიელები დაესხნენ თავს და 20 კაცი მოკლეს, მათ შორის უილიამის ძმა, ტომასი. გადარჩენილები სასწრაფოდ ხომალდებში ჩასხდნენ და სასწრაფოდ გაეცალნენ იქაურობას. ძმის სიკვდილმა ძალიან დააღონა ადამსი, მაგრამ ხელის ჩაქნევას არ აპირებდა და გადაწყვიტა კიდევ უფრო დასავლეთით, იაპონიისკენ წასულიყო. მოგზაურონა წყნარ ოკეანეში მძიმე იყო. ერთ–ერთმა ტაიფუნმა ჰუპე იმსხვერპლა. 1600 წელს, ორწლიანი მოგზაურობის შემდეგ ლიფდემ იაპონიის კიუსიუს კუნძულს მიადგა. ადამსის ეკიპაჟიდან დაახლოებით ოცი კაციღა იყო დარჩენილი.

პირველი შეხვედრა იაპონელებთან. (უილიამ ადამსს ლურჯი ქუდი ახურავს)


1587 წელს იაპონია ტოიოტომი ჰიდეიოშიმ გააერთიანა. 1598 წელს მისი სიკვდილის შემდეგ ძალაუფლებისთვის ერთმანეთს დაერივნენ დიდგვაროვანი დაიმიოები. ამათგან ყველაზე ძლიერი იყო ტოკუგავა იეიასუ. იმ დროს იაპონიაში პორტუგალიელი ვაჭრები იყვნენ და აბრეშუმი შეჰქონდათ ჩინეთიდან. ისინი ასევე კათოლიკობასაც ქადაგებდნენ. აბრეშუმი რომ არა, იაპონინელები არ დაუშვებდნენ უცხო რელიგიის ქადაგებას თავიანთ ქვეყანაში. ეს ყველაფერი მალე შეიცვალა.

იაპონელმა მასპინძლებმა უილიამი და მისი ხალხი სოფელ ბუნგოში დააბინავეს. მალე გავრცელდა ამბავი, რომ ქვეყანაში უცნაური ბარბაროსები ჩამოვიდნენ, რომლებსაც ოქროსფერი თმები და ცისფერი თვალები ჰქონდათ. ეს ამბავი ტოკუგავას ყურამდეც მივიდა და სტუმრები თავისთან დაიბარა დედაქალაქ ოსაკაში. ამ შეხვედრამ სამუდამოდ შეცვალა უილიამის ცხოვრება. ტოკუგავამ დაწვრილებით გამოჰკითხა უილიამს მისი ქვეყნისა და ევროპის შესახებ. ადამსმაც უამბო ინგლისზე და ასევე ომზე, რომელიც ინგლისს ჰქონდა ესპანეთსა და პორტუგალიასთან. ტოკუგავამ ასევე გაიგო, რომ ევროპაში ქრისტიანობის სხვადასხვა მიმდინარეობები არსებობდნენ. 

უილიამ ადამსისა და ტოკუგავა იეიასუს შეხვედრა


უილიამი და ტოკუგავა კიდევ რამდენჯერმე შეხვდნენ ერთმანეთს. ეს უკანასკნელი მოხიბლული იყო ადამსის ნიჭიერებით და ჩათვალა, რომ იგი ძალიან გამოადგებოდა იაპონიაში პორტუგალიური მონოპოლიის აღმოსაფხვრელად. ორი თვის შემდეგ ტოკუგავამ სეკიგაჰარას ბრძოლაში სამუდამოდ სძლია დანარჩენ დაიმიოებს და გაანადგურა მთავარი მეტოქე, იშიდა მიცუნარი. ამით ტოკუგავა იეიასუ იაპონიის ერთპიროვნული მმართველი, შოგუნი გახდა.

უილიამს შინ დაბრუნება სურდა, თანაც ინგლისში ცოლ–შვილი ჰყავდა, მაგრამ ტოკუგავამ არ გაუშვა იგი, რადგანაც თავისთვის სჭირდებოდა. შოგუნმა მას სამურაის სტატუსი მიანიჭა. როგორც სამურაის, უილიამს ასევე გადასცეს მიწა მიურას ნახევარკუნძულზე და ოთხმოცამდე მსახური. ადამსი ერთგულად ემსახურებოდა ტოკუგავას და 1604 წლიდან მან ევროპული სტილის საბრძოლო გემების აშენებაც დაიწყო. უილიამი ტოკუგავას მთავარი მრჩეველი იყო როცა საქმე დასავლურ საკითხებს ეხებოდა. იაპონელებმა მას მიურა ანჯინი შეარქვეს, ანუ შტურმანი მიურადან. ასე დაიწყო უილიამ ადამსმა ახალი ცხოვრება იაპონიაში. მან იაპონელი ქალი მოიყვანა ცოლად, სახელად ოიუკი, რომლისგანაც ორი შვილი შეეძინა.
1609 წელს უილიამმა იაპონიაში ჰოლანდიელთა სავაჭრო კომპანიები მოიწვია, რათა ძირი გამოეთხარა პორტუგალიური მოპოლიისთვის. ტოკუგავას ჰოლანდიელები აწყობდა იმიტომ, რომ ისინი ქრისტიანობას არ ქადაგებდნენ. 

ადამსი 1620 წელს გარდაიცვალა, ანდერძით მან ქონება თავის ორივე ოჯახს გაუნაწილა – ინგლისსა და იაპონიაში მყოფებს. 
უილიამისა და ოიუკის მემორიალი იაპონიაში


1633 წელს ტოგუკავას შვილიშვილმა, იემიცუმ ქვეყნის საზღვრები ჩაუკეტა ყველა უცხოელს, ჰოლანდიელების გარდა. საინტერესოა როგორ წარიმართებოდა მოვლენები უილიამ ადამსი იაპონიაში რომ არ ჩასულიყო. შესაძლოა პორტუგალიელთა სავაჭრო მონოპოლია დიდხანს გაგრძელებულიყო ქვეყანაში და ასევე კათოლიკობასაც მოეკიდა ფეხი. უილიამ ადამსის ისტორია ძალიან პოპულარული გახდა ევროპაში, რომლის ცხოვრების მიხედვითაც არაერთი ლიტერატურული წიგნია დაწერილი.


კახი გაგნიძე



ბიბლიოგრაფია:
1. Giles Milton. Samurai William: The Adventurer Who Unlocked Japan.
2. William Corr. Adams The Pilot: The Life and Times of Captain William Adams. 

4 June 2021

 გიოკ-თურქები


დასავლეთის ისტორიაში თურქები ძირითადად სელჩუკებად და ოსმალებად არიან ცნობილნი, როგორც ქრისტიანული სამყაროს ანტაგონისტები. თუმცა ბევრად უფრო ადრე, VI საუკუნეში მათმა წინაპრებმა ცენტრალურ აზიაში უზარმაზარი მომთაბარული იმპერია შექმნეს. 

თურქები პირველად 552 წელს გამოჩნდნენ. ცენტრალურ აზიაში გიოკ-თურქთა ("ზეციური თურქები") ბელადმა ბუმინმა  ერთ–ერთი აჯანყება ჩააქრო, რომელიც თავისი ხელმწიფის, ჯუან–ჯუანის სახაკანოს მმართველის, ანაგუი ხაკანის წინააღმდეგ იყო მოწყობილი. ჯილდოდ მან მისი ქალიშვილის ხელი ითხოვა, რაზეც უარი მიიღო იმ მიზეზით, რომ ბუმინის ხალხი მხოლოდ და მხოლოდ მჭედლები და მონები იყვნენ. ამან გააცოფა ბუმინი და აჯანყება მოაწყო, რომელიც მისი გამარჯვებით დასრულდა. ასე შეიქმნა გიოკ-თურქთა სახაკანო. 

ბუმინი იმავე წელს გარდაიცვალა და ტახტზე ავიდა მისი შვილი კუო–ლო, რომელიც რამდენიმე თვეში გარდაიცვალა. ბუმინის მეორე ვაჟი მუჰანი 553 წელს ავიდა ტახტზე და კიდევ უფრო გააფართოვა გიოკ-თურქთა ტერიტორიები.

გიოკ-თურქთა იმპერია 


ამ გიგანტური იმპერიის მართვა ერთი ცენტრიდან შეუძლებელი აღმოჩნდა. ამიტომაც იგი ორ ნაწილად გაყვეს. დასავლეთ ნაწილს მართავდა ბუმინის ძმა ისტემი იაბღუს სახელით, ანუ როგორც ხელმწიფის მოადგილე. ფაქტობრივად იგი დამოუკიდებლად განაგებდა ამ ტერიტორიებს და მხოლოდ ნომინალურად ემორჩილებოდა აღმოსავლეთ იმპერიას, რომელსაც ისევ მუჰანი მართავდა.

აღმოსავლეთ და დასავლეთ სახაკანოები


დაპყრობითი ომები ისევ გრძელდებოდა. აღმოსავლეთ სახაკანომ ჩინეთის ჩრდილო–აღმოსავლეთით კიტანების, იგივე ხატაელების ტომი დაიპყრო (ვეფხისტყაოსანი ხომ არ გაგახსენდათ?), რომელიც პროტო–მონღოლური მოდგმის იყო. 

557 – 561 წლებში დასავლეთ სახაკანომ სასანიანთა ირანთან სამხედრო ალიანსით თეთრ ჰუნთა მოდგმა გაანადგურა (ამაზე უფრო დაწვრილებით იხილეთ: https://msoflio-istoria.blogspot.com/2021/05/v.html?spref=bl). 568 წელს გიოკ-თურქებსა და სასანიდებს შორის ურთიერთობა დაიძაბა აბრეშუმის გზის კონტროლის გამო, რაც ომში გადაიზარდა. 571 წელს ზავი დაიდო. ამის შემდეგ თურქებმა სავაჭრო ურთიერთობა ბიზანტიის იმპერიასთან დაამყარეს. 568 წელს იმპერატორმა იუსტინე II-მ თბილად მიიღო გიოკ-თურქთა ელჩობა. იგი სამხედრო ალიანსითაც იყო დაინტერესებული, რადგანაც ორივე სახელმწიფო სპარსეთის მტერი იყო.

572 წელს მუჰანი გარდაიცვალა და ტახტი მისმა ძმამ, ტასპარმა ჩაიბარა. მალე იგი ბუდიზმზე მოექცა, რომელიც პოპულარული რელიგია იყო სტეპებში. მისი სიკვდილის შემდეგ ტახტზე ასვლას მუჰანის შვილი, აპა ლამობდა, მაგრამ ხაკანი ტასპარის ძმა, ნივარი გახდა. ტახტის მაძიებელი აპა დასავლეთ სახაკანოში გადავიდა დახმარების სათხოვნელად, სადაც ტარდუ ბატონობდა. ამ უკანასკნელს კი თავისთვის სურდა მთელი იმპერიის ხელში ჩაგდება. ასე დაიწყო სამოქალაქო ომი. ნივარმა დახმარება ჩინეთის სუის დინასტიას სთხოვა და მისი უზენაესობაც აღიარა. ჩინელთა დახმარებით ნივარმა წარმატებით უკუაგდო ტარდუს ურდოები. ამ უკანასკნელის საუბედუროდ აპამ მას უღალატა, განდევნა მისივე სამფლობელოდან და თავი ხაკანად გამოაცხადა. ასე შეიქმნა დამოუკიდებელი დასავლეთ თურქთა სახაკანო. ტარდუ კი ჩინეთში გაიქცა 585 წელს, საიდანაც წერილი მისწერა ბიზანტიის იმპერატორ მავრიკიოსს, სადაც თავს აცხადებდა შვიდი რასის ხელმწიფედ. ამის შემდეგ, 603 წლიდან ტარდუ აღარსად ჩანს ისტორიაში.

დასავლეთ თურქთა სახაკანო


აღმოსავლეთ თურქთა სახაკანო


ჩინელებმა ხელსაყრელ მომენტად ჩათვალეს თურქთა იმპერიის ორად გაყოფა, რომლებიც ადრე ხარკს უხდიდნენ თურქებს, და 618 წელს შეტევაზე გადავიდნენ. ჩინეთის ტანის დინასტიამ არაერთი მარცხი მიაყენა აღმოსავლეთ თურქებს და საბოლოოდ დაიმორჩილა კიდეც ისინი.

602 – 628 წლების ბიზანტიურ–სპარსულ ომში დასავლეთ თურქებმა ბიზანტიის იმპერიასთან კავშირი შეკრეს და ამიერკავკასიაში შემოიჭრნენ, სადაც მაშინ სპარსელები ბატონობდნენ. გიოკ-თურქებმა თბილისი აიღეს, ძვლებამდე გააშიშვლეს და გაანადგურეს. 657 წელს ტანის დინასტიამ დასავლეთ თურქთა სახაკანოც დაიმორჩილა და ჩინეთის იმპერატორმა თავი თურქთა ხაკანადაც გამოაცხადა. ეს ჩინეთის ისტორიაში უდიდესი ტერიტორიული ექსპანსია იყო. 
682 – 687 წლებში აღმოსავლეთ გიოკ-თურქებმა აჯანყებები დაიწყეს. მათმა მეთაურმა, ილტერიშმა თავი ხაკანად გამოაცხადა და შექმნა მეორე თურქული სახაკანო. თუმცა ამ იმპერიამ დიდხანს ვერ გაძლო და 745 წელს არსებობა შეწყვიტა.

გიოკ-თურქებმა მნიშვნელოვანი კვალი დატოვეს აღმოსავლეთის ისტორიაში. ამიერიდან ცენტრალურ აზიაში თურქული ენებისა და კულტურის ჰეგემონია დამყარდა. XI საუკუნეში კი სელჩუკის თურქულმა ტომმა ისლამი მიიღო და აქტიურად ჩაება ახლო აღმოსავლეთის პოლიტიკაში, რასაც თურქ–სელჩუკთა იმპერიის შექმნა მოჰყვა. რაც შეეხება დასავლეთ თურქთა სახაკანოს ტერიტორიებს, VII საუკუნის მეორე ნახევარში ისინი გიოკ-თურქთა მონათესავე ხაზარებმა დაიკავეს და შექმნეს ძლიერი იმპერია, რომელზეც მომავალში გვექნება საუბარი.


კახი გაგნიძე



ბიბლიოგრაფია:
1. Carter Vaughn - The Turks in World History.
2. Peter Golden - An Introduction to the History of the Turkic Peoples.
3. Denis Sinor - Cambridge History of Early Inner Asia.